Тынч чогулуу эркиндигине болгон укук

1 стандарт. Ар бир адамдын тынч чогулушту уюштурууга же ага катышууга укугу
Чогулушту уюштуруунун жана ага адамдардын катышуусунун максаты – өзүн билдирүү, белгилүү бир маселе боюнча позицияны билдирүү же пикир алмашуу, топтун тилектештигин же иденттүүлүгүн ырастоо. Ошондой эле, чогулуштар көңүл ачуу, маданий, диний же коммерциялык максаттар сыяктуу башка максаттарды көздөшү мүмкүн же талаштуу идеяларга же максаттарга жетүү үчүн колдонулушу мүмкүн.
“Чогулуш” түшүнүгү жыйынга бирден ашык катышуучу катышарын билдирет, бирок бир катышуучу өз пикирин эркин билдирүү укугуна кепилдик берген ЖСУЭПтин 19-беренесине ылайык ушундай укуктарга жана коргоого ээ.
Бардык адамдар тынч чогулуу эркиндигине бирдей укуктуу. Мамлекет адам укуктарын эч кандай басмырлоосуз жүзөгө ашырууну камсыз кылууга милдеттүү. Ошондой эле жынысы, “расасы”, терисинин түсү, этникалык же социалдык теги, генетикалык белгилери, тили, дини же ишеними, саясий же башка ынанымдары, улуттук азчылыкка таандыктыгы, мүлктүк абалы, төрөлүшү, майыптыгы, курагы же сексуалдык ориентациясы сыяктуу белгилер боюнча ар кандай басмырлоого тыюу салынышы керек.
1.1. Ар кандай адам, адамдардын тобу, анын ичинде ЖКУ тынч чогулушту уюштурууга жана/же катышууга укуктуу.
Кыргыз Республикасынын Конституциясынын 39-беренесинде ар бир адамдын тынч чогулуш эркиндигине укугу белгиленген, ошондой эле чогулушка катышууга мажбурлоого тыюу салынган. Тынч чогулуш өткөрүү жөнүндө кабарлоо жарандардын укугу болуп саналат жана чогулуштардын уюштуруучулары жана катышуучулары тынч чогулуш өткөрүү жөнүндө кабарлоонун жоктугу, кабарлоонун формасын, анын мазмунун жана берүү мөөнөтүн сактабагандыгы үчүн жоопкерчилик тартпайт.
КР Конституциясы кандайдыр бир белгилер боюнча басмырлоого тыюу салууну белгилейт. Тынч чогулуштар жөнүндө мыйзам конституциялык мамилени кайталайт жана мамлекеттик органдарды жана ЖӨБО жынысы, расасы, тили, этностук таандыктыгы, туткан дини, курагы, саясий же башка ынанымдары, теги, мүлктүк же башка абалы, ошондой эле башка жагдайлар боюнча айырмаланбастан тынч чогулуштардын эркиндик укугун сыйлоого жана камсыз кылууга милдеттендирет.
Тынч чогулуштар жөнүндө мыйзамда адам укуктары боюнча эл аралык документтерде камтылган аныктамаларга ылайык келген “чогулуш”, “тынч чогулуш”, “параллелдүү чогулуш”, “каршы чогулуш”, “пландаштырылган жана спонтандуу чогулуштар” түшүнүктөрүнүн аныктамалары ачылып, бийлик органдары тарабынан чогулуштардын бардык белгиленген түрлөрүн өткөрүүнү камсыз кылуу талабы белгиленген. Мыйзам ошондой эле катышуучулардын кыймылын камсыз кылган чогулуштарды жана бир жерде өткөрүлгөн жыйналыштарды коргойт жана камсыз кылат.
Ошентсе да, тынч чогулуштарга болгон укукту камсыз кылууга тандалма мамиле жасоо практикасы байкалууда. Алсак, 2022-жылдын 8-мартында тилектештиктин белгиси катары Украинадагы аялдарга арналган гендердик теңчиликти коргоо боюнча жарандардын жана ЖКУнун жылдык жүрүштөрүнүн жүрүшүндө, ИИОнун кызматкерлери жүрүштүн катышуучуларына Россия Федерациясынын башчысы В. Путинге тиешелүү өзүнчө плакаттарды колдонууга уруксат беришкен жок. Ошондой эле акция башталганга чейин милиция кызматкерлери катышуучуларга “Кыргызстан бейтараптуулукту сактагандыктан Россиянын же Украинанын желектерин эч ким көтөрбөсүн” деп эскертишкен.
2022-жылы Кыргыз Республикасында болуп көрбөгөндөй тажрыйба түзүлгөн, анда бардык тынч чогулуштар Украинанын жарандары менен тилектештиктин белгиси катары жана согушка каршы бийлик органдары тарабынан тыюу салынган, ал эми чогулуштардын катышуучулары негизсиз кармалып, жоопкерчиликке тартылышкан. Алсак, 2022-жылдын 2-мартынан 5-апрелине чейин Бишкекте гана ИИОнун кызматкерлери тарабынан ушул тема боюнча тынч чогулуштардын 38 катышуучусу кармалган.
1.2. Мыйзам чогулуштарды кандайдыр бир формада өткөрүүгө, ошондой эле спонтандуу, бир эле учурда же каршы чогулуштарга тыюу салбашы керек.
2022-жылдын 11-мартында жана 13-апрелинде ИИО жана ЖӨБО 2022-жылдын 11-апрелинен 1-сентябрына чейин бардык жыйналыштарды М.Горький атындагы скверге көчүрүү менен (172 күн) Россия Федерациясынын элчилигинин, Жогорку Кеңештин, Президенттин Администрациясынын, “Ала-Тоо” борбордук аянтынын жана УКМКнын имараттарынын алдында бардык тынч чогулуштарды өткөрүүгө тыюу салуу жөнүндө чечим кабыл алышкан. Бишкек шаарынын Биринчи май райондук соту бул чечимдерди мыйзамдуу жана негиздүү деп тапты.
2022-жылдын 1-апрелинде ушул эле сот 2022-жылдын 1-июлуна чейин Бишкек шаарынын Биринчи май районунун аймагында Украинадагы согуш маселеси боюнча тынч чогулуштарды өткөрүүгө тыюу салган, бул 91 күндү түзгөн. Тынч чогулуштары ушул маселеге арналган жарандар борбордун көрсөтүлгөн административдик аймагында тынч чогулуштарга болгон укугун ишке ашыра алышкан жок.
Ошентип, ИИО жана ЖӨБО белгилүү бир аймакта бардык чогулуштарга узак убакытка тыюу салуу жөнүндө бир нече жолу чечим кабыл алышкан, ага чексиз сандагы чогулуштар кирген. Ар бир өзүнчө алынган учурда конкреттүү жагдайларга толук жана объективдүү баа берилген жок, бул шайкештик принципти бузду. Бирок соттор мындай чечимдерди мыйзамдуу жана негиздүү деп тааныган.
Бишкек шаарынын Биринчи май райондук сотунун мындай чечимдеринин бири 2022-жылдын 11-мартында жогору турган сот инстанцияларына даттанылган. Бирок, 16-мартта Бишкек шаардык соту , ал эми 2022-жылдын 4-апрелинде Жогорку сот мындай чечимди күчүндө калтырган . Кыргыз Республикасынын Жогорку соту өзүнүн токтомунда тынч чогулуштар эркиндигине болгон укукту чектеген мыйзамдык ченемдик укуктук актыларды колдонууга тыюу салуу жөнүндө конституциялык жобону бузуу менен Бишкек шаардык кеңешинин 2000-жылдагы Кыргыз Республикасынын Конституциясына жана тынч чогулуштар жөнүндө мыйзамга каршы келген токтомуна шилтеме берген.
Мындан тышкары, Украинанын жарандары менен тилектештик жана согушка каршы тынч чогулуштарды өткөрүүгө тыюу салуу дискриминациялык мүнөзгө ээ болгон, анткени айрым чогулуштарга, анын ичинде расмий иш-чараларга карата, аларды камсыз кылууга окшош мамиле талап кылынат, тыюу салынган жок. Мисалы, 2022-жылдын 13-июнунда контролдук-кассалык машиналарды милдеттүү орнотууга каршы ишкерлердин митинги өтүп жаткан. ИИОнун кызматкерлери бул чогулушту толук көлөмдө камсыздашты, анын катышуучуларынын саны “тыюу салынган” чогулуштардан алда канча көп болду, ал эми катышуучуларга КР Министрлер Кабинетинин төрагасы да чыкты.
Ошентип, ар бир адамдын тынч чогулушту, анын ичинде ЖКУну уюштурууга болгон укугун укуктук жөнгө салуу адам укуктарын жөнгө салуунун эл аралык алкагынын талаптарына, ошондой эле Кыргыз Республикасынын Конституциясынын жана тиешелүү мыйзамдардын ченемдерине шайкеш келет жана прогрессивдүү ченемдерди өзүнө камтыйт, де факто укук колдонуу практикасы тынч чогулуштардын эркиндигине болгон укукту жөнгө салуучу мыйзамдардын ченемдерине каршы келет деп жыйынтык чыгарууга болот. Чогулуштарга карата алардын саясий чакырыгына, катышкан адамдардын жынысына жараша дискриминациялык мамиле, ошондой эле соттордун Конституциянын ченемдерине ылайык келбеген эркин чогулуштарга чектөөлөрдү колдогону байкалат. Тынч чогулуштардын катышуучуларын мыйзамсыз камакка алуу жолу менен ЖКУга кысым көрсөтүлөт.

2 стандарт. Тынч чогулуштарга болгон укукту урматтоо, коргоо жана жайылтуу мамлекеттин милдети
Тынч чогулуштарга болгон укукту өтө бюрократиялык жөнгө салуусуз реалдуу жүзөгө ашырууну камсыз кылууга мүмкүндүк берүүчү зарыл механизмдерди жана процедураларды түзүү мамлекеттин маанилүү милдети болуп саналат. Мамлекеттик органдарга тынч чогулуштарды өткөрүүгө көмөктөшүү жана катышуучулардын өз максаттарына жетүүсү үчүн шарттарды түзүү боюнча милдеттенмелер жүктөлөт.
Чогулууну каалагандардан жолугушууну өткөрүүгө уруксат талап кылынбашы керек, бирок максималдуу түрдө билдирүү берилиши мүмкүн. Мыйзамдарда тынч чогулуштарга болгон укуктун пайдасына презумпция так белгилениши керек.
Мамлекет дайыма алардын уюштуруучулары жактырган жерлерде тынч чогулуштарды өткөрүүгө көмөктөшүүгө, бул чогулуштарды коргоого аракет кылышы керек. Чогулушту өткөрүүнүн “убактысы, орду жана тартиби” айрым учурларда мыйзамдын негизинде чектелген учурларда да, мамлекеттик органдар катышуучуларга алардын максаттуу аудиториясынын “көз алдында жана угуусунда” тынч чогулуш өткөрүү мүмкүнчүлүгүн камсыз кылышы керек.
Уюштуруучулар жана катышуучулар жолугушуунун максаттарын жана алардын билдирүүлөрүнүн мазмунун эркин аныкташы керек. Тиешелүү мамлекеттик органдардын тынч чогулуштарга болгон мамилеси “бейтарап” болушу керек жана катышуучулардын инсандыгына же алардын бийлик менен болгон мамилесине негизделбеши керек. Бийлик коомдо алдыда боло турган чогулуштар жөнүндө маалыматтарды, анын ичинде Интернет жана электрондук байланыш каражаттары аркылуу эркин таратууну камсыз кылыш керек.
Уюштуруучулары жана катышуучулары популярдуу эмес көз карашта болгон тынч чогулуштарды коргоо болгон мамлекеттин милдети өзгөчө мааниге ээ. Мындай кырдаалда душмандык тирешүү ыктымалдыгы жогорулайт. Бирок тынч чогулуштун катышуучуларына карата кастык мамилеси менен шартталган баш аламандыктардын келип чыгуу мүмкүндүгү бул тынч чогулушту өткөрүүгө чектөө коюу үчүн шылтоо болбошу керек. Мындан тышкары, тынч чогулуштарды коргоо боюнча мамлекеттин оң милдети каршы чогулуштарга да тиешелүү. Катышуучулар бири-биринин “көз алдында жана угуу” зонасында турган тынч чогулуштарды жана алар менен байланышкан контрчогулуштарды өткөрүүгө көмөк көрсөтүү максатында мамлекет коомдук тартипти сактоо үчүн жетиштүү ресурстарга ээ болушу керек.
2.1. Мыйзам чогулушту өткөрүүгө алдын-ала уруксат талап кылбашы керек. Алдын ала эскертүү берүү милдет эмес, укук болуп саналат, анын процедуралары так жана жөнөкөй.
Кыргыз Республикасынын Конституциясына ылайык тынч чогулуш өткөрүү жөнүндө билдирүү милдет эмес, жарандардын укугу болуп саналат. Эгерде уюштуруучулар алдын ала билдирүү берүү укугунан пайдалангысы келсе, анда тынч чогулуштар жөнүндө мыйзам билдирүүдө чагылдырылууга тийиш болгон маалыматтардын минималдуу тизмесин камтыйт. Ошондуктан алдын ала билдирүү бул бийлик органдарына тынч чогулуштарды тоскоолдуксуз өткөрүүгө жардам бере турган деңгээлде зарыл.
Бирок, кайсы бир чогулушту өткөрүү жөнүндө билдирүүнүн болушу ИИО жана ЖӨБО үчүн тынч чогулуштарга болгон укукту ишке ашырууну камсыз кылуу боюнча өз функцияларын жүзөгө ашыруу үчүн негиз эмес, чогулушка тыюу салуу же чектөө үчүн формалдуу негиз болуп саналат.
2022-жылдын 12-июнунда Ысык-Көл областынын Каракол шаарынын мэриясы шаардын борборунда Украинадагы согушка каршы тынчтык акциясын өткөрүү жөнүндө алдын ала билдирүү алгандан кийин акцияны аталган жерде өткөрүүгө уруксат берген жок жана стадиондо өткөрүүгө уруксат берди, ошону менен алдын ала билдирүүнүн мүнөзүн уруксат берүү мүнөзгө айландырды. Бирок, стадиондо да жеке акциянын уюштуруучусу УКМКнын кызматкерлери тарабынан кармалган, бул тууралуу ЖКУнун өкүлдөрү аны издегенден кийин гана белгилүү болду. Кармалган адам 5 сааттык сүйлөшүүдөн кийин бошотулуп, анын учурунда жакындары менен байланышууга мүмкүнчүлүк жана адвокат берилген эмес.

2.2. Мыйзам тынч чогулуштарды өткөрүү үчүн каалаган жайларды белгилебеши керек.
Тынч чогулуштар жөнүндө мыйзамда тынч чогулуштарды өткөрүү үчүн атайын жайлар белгиленген эмес. Бирок, катышуучулардын коопсуздугун камсыз кылуу максатында тынч чогулуштар коркунучтуу жана зыяндуу объекттери бар объекттердин, пенитенциардык системага, ошондой эле саламаттык сактоо уюмдарына, балдар жана билим берүү мекемелерине 100 метрге жакын жерде өткөрүлбөйт.
Ошондой эле, бийликтин тиешелүү институттары ошол эле жерде жана ошол эле учурда башка тынч чогулуштарды өткөрүүгө тиешелүү так маалыматтар болгондо же жарандардын коопсуздугуна таасир этиши мүмкүн болгон башка жагдайлар болгондо уюштуруучуларга тынч чогулуш өткөрүү күнүн, аны өткөрүү ордун, ошондой эле кыймыл маршрутун өзгөртүүнү сунуштоого укуктуу. Бирок, мындай чечим өткөрүлгөн тынч чогулушка карата жана чогулуштун катышуучуларынын жана аталган жерлерде турган башка жарандардын коопсуздугуна реалдуу коркунуч бар болгон жагдайлар колдонулган мезгилде гана кабыл алынышы мүмкүн.
Ошого карабастан, ИИОнун жана ЖӨБОнун 2022-жылдын 11-мартынан 13-апрелине чейин чечимдери Россия Федерациясынын элчилигинин, Жогорку Кеңештин, Президенттин Администрациясынын, “Ала-Тоо” борбордук аянтынын жана УКМКнын имараттарынын алдында 175 күнгө (11-марттан 1-сентябрга чейин) тынч чогулуштарды өткөрүүгө тыюу салып, бардык жыйналыштарды М.Горький атындагы скверге көчүргөн.
2022-жылдын 1-апрелиндеги чечим менен 92 күндүн ичинде Украинадагы согуш маселеси боюнча Бишкек шаарынын Биринчи май районунун бардык аймагында (1-апрелден 1-июлга чейин) тынч чогулуштарды өткөрүүгө тыюу салынган.
Ошентип, тыюу салуулар борбордун бүтүндөй административдик райондоруна жайылды жана тиешелүү райондо боло турган бардык чогулуштарды камтыды. Жыйналыштарды алардын мүчөлөрүн адресаттар укпай турган жерлерге жылдыруу жөнүндө чечимдер тынч чогулуштардын маанисин жана максаттарын нөлгө түшүрдү.
Тынч чогулуштар жөнүндөгү мыйзамга каршы соттор мындай чечимдерди автоматтык түрдө мыйзамдуу жана негиздүү деп тааныган. Функцияларына мыйзамдуулуктун сакталышын көзөмөлдөө кирген прокуратура органдары юридикалык баа берүүдөн жана соттун чечимдерине даттануудан баш тартышты.
Бирок, 2022жылдын 2-апрелинде Бишкектеги М.Горький атындагы скверде Украинадагы согушка каршы тынчтык чогулушун өткөрүүнү көздөөдө анын 28 катышуучусу кармалган, алардын арасында активисттер жана укук коргоочулар болгон. Кармалгандарга карата Кыргыз Республикасынын укук бузуулар жөнүндө кодексинин 128-беренесине ылайык ИИОнун кызматкеринин мыйзамдуу талабына баш ийбегендиги үчүн укук бузууларды жасоо жөнүндө протоколдор түзүлгөн. Кийинчерээк сот кармалгандардын аракеттеринде укук бузуулардын курамы жок экендигин мойнуна алганына карабастан, прокуратура органдары мыйзамсыз кармоо фактысы боюнча тергөө жүргүзүшкөн жок.

2.3. Мыйзамда тынч чогулуштун билдирүүлөрүнүн максаттарына жана мазмунуна өзүм билемдик менен кийлигишүү каралбашы керек.
Тынч чогулуштар жөнүндө мыйзамга ылайык тынч чогулуштарды өткөрүүнү камсыз кылуу боюнча иш-чараларды жүзөгө ашырууда бийлик органдарына жана кызмат адамдарына аларды өткөрүүнүн максатка ылайыктуулугун баалоого, тынч чогулуштардын максаттарына жетүүгө тоскоолдук кылууга, контрчогулуштарды уюштурууга жана өткөрүүгө тыюу салынат.

Ошону менен бирге отчеттук мезгилде Кыргыз Республикасында жыныстык белгиси боюнча теңдикти коргоодо чогулуштар үчүнчү жактар тарабынан тыюу салынган практика байкалат, мында ИИОнун кызматкерлери тынч чогулуштар жөнүндө мыйзам талап кылгандай, катышуучуларды кол салуучулардан коргоо боюнча чараларды көрүшпөйт.

Алсак, 2022-жылдын 15-июнунда Бишкекте парламенттин депутаты Ш.Атазовдун 18-20 жаштагы кыздардын чет өлкөгө чыгуусун чектөөнү сунуш кылган Конституцияга каршы демилгесине каршы тынчтык акциясынын жүрүшүндө депутат тарабынан провокаторлор колдонулуп, тынч чогулушту үзгүлтүккө учуратты. Мындан тышкары, депутаттын жардамчыларынын бири жыйналышка катышкандардын плакаттарын айрып салды. ИИОнун жеринде болгон кызматкерлери активдүү болбой, провокаторлорду жана агрессивдүү адамдарды четтетүү үчүн зарыл чараларды көрүшкөн жок.

2.4. Мыйзам тынч чогулуштарды өткөрүүгө көмөктөшүү боюнча милдеттенмелерди аткаруу боюнча мамлекеттик органдардын жана алардын кызмат адамдарынын милдеттерин жана жоопкерчиликтерин так аныкташы керек.

Кыргыз Республикасынын “Тынч чогулуштар жөнүндө” мыйзамына ылайык мамлекеттик органдар тынч чогулуштардын эркиндигине укукту камсыз кылууда бир катар милдеттенмелерге ээ:
– Мамлекеттик органдар эч кандай алдын ала жаман ойлоосуз жана басмырлоосуз тынч чогулуштардын эркиндик укугун сыйлоого жана камсыз кылууга милдеттүү;
– Чогулуштардын катышуучуларынын жана уюштуруучуларынын талаптары коюлган мамлекеттик органдар жана жергиликтүү өз алдынча башкаруу органдары кайрылууларды маңызы боюнча кабыл алууну жана кароону камсыз кылууга, ошондой эле кабыл алынган чечимдер жөнүндө Кыргыз Республикасынын мыйзамдарында белгиленген тартипте билдирүү керек.
Жергиликтүү өз алдынча башкаруу органдары тынч чогулуштун коопсуздугун камсыз кылуу боюнча коммуналдык жана башка кызматтардын ишин уюштурууга милдеттүү: тез жардам, өрт өчүрүү кызматы, куткаруу кызматы.
Ички иштер органдары мыйзамга ылайык чогулуштардын уюштуруучулары жана катышуучулары менен өз ара аракеттенүүгө, тынч чогулуштардын катышуучуларына сый мамиле кылууга, ММКнын ишин камсыз кылууга, тынч чогулуштардын катышуучуларын укукка каршы кол салуудан коргоону камсыз кылууга, катышуучулардын кагылышуулардан коопсуздугун камсыз кылууга жана каршы чогулуш өткөрүлгөн учурда эки чогулушту коопсуз аралыкка бөлүүгө милдеттүү.
Эл аралык стандарттарга ылайык келген тынч чогулуштарды жөнгө салуучу алкакка карабастан, практика бул мониторингдин 2.1 жана 2.3. пункттарында баяндалгандай түздөн-түз бузуу учурларын көрсөтөт. Атап айтканда, Депутат Ш.Атазовдун демилгесине каршы тынч акция болгон учурда, провокаторлор колдонулуп, алар ички иштер органдары тарабынан чогулгандардан коопсуз аралыкка бөлүнбөй, тескерисинче, провокаторлорго тынчтык митингинин катышуучуларынын колунан мүлктү тартып алууга жана катышуучуларга карата кемсинткен сөздөрдү колдонууга уруксат берилген. Мындай практика көбүнчө аялдардын укугун коргоого, Украинаны колдоого жана демократиялык баалуулуктарды жайылтууга багытталган тынчтык акцияларына жайылтылат.
3 стандарт. Жол берилген чектөөлөр, алардын мыйзамдуулугу жана шайкештиги.
Тынч чогулуштарга уюштуруучу тарабынан каралган шарттарда мүмкүн болушунча жогорку деңгээлде уруксат берилиши керек. Мамлекеттик органдар тынч чогулуштарды өткөрүүгө көмөктөшүүгө жана чогулуш зордук-зомбулукка дуушар болгон учурларда гана кийлигишүү керек.
Мамлекеттик органдарга тынч чогулуштарды жүйөлүү себептерсиз чектөөгө, тыюу салууга, бөгөттөөгө, таркатууга жана бузууга, ошондой эле мыйзамдуу негиздерсиз катышуучуларга же уюштуруучуларга санкцияларды колдонууга тыюу салынат.
ЖСУЭПга ылайык тынч чогулуштарды өткөрүү эркиндигине укукту ишке ашыруу мыйзамга ылайык колдонулуучу жана демократиялык коомдо зарыл болгон чектөөлөрдөн башка эч кандай чектөөлөргө дуушар болбойт:
– мамлекеттик же коомдук коопсуздук,
– коомдук тартипти,
– калктын ден соолугун жана адеп-ахлагын коргоо,
– башка адамдардын укуктарын жана эркиндиктерин коргоо.
Жол берилген чектөөлөр мыйзам менен белгилениши керек, ал адам укуктары жаатындагы эл аралык стандарттарга жооп бериши керек. Мыйзам конкреттүү болушу керек, ар бир адамга анын жүрүм-туруму мыйзамды бузгандыгын жана мындай мыйзам бузуулардын кесепеттери кандай болушу мүмкүн экендигин аныктоого жана бийлик үчүн уруксат берилген ыйгарым укуктардын чектерин так аныктоого мүмкүндүк берет.
Чектөөлөрдү негиздөө үчүн жоопкерчилик бул чектөөлөрдү белгилеген мамлекеттик органдарга жүктөлөт. Алар коюлган чектөөлөр мыйзамдуулуктун талабына жооп берерин, ошондой эле демократиялык коомдо чектөөлөрдүн жол берилген негиздеринин бирине зарыл жана шайкеш келгендигин көрсөтө алышы керек.
Чектөөлөр дискриминациялык мүнөзгө ээ болбоого, укуктун маңызын кемсинтпөөгө, чогулуштарга катышууга тоскоолдук кылууга же кармап туруучу эффект жаратууга багытталууга болбошу керек.
3.1. Мыйзам жол берилген чектөөлөргө карата негиздердин тизмесин, принциптерин жана критерийлерин так белгилеши керек.
КР Конституциясы адамдын жана жарандын укуктары менен эркиндиктери улуттук коопсуздукту, коомдук тартипти, калктын ден соолугун жана адеп-ахлагын коргоо, башка адамдардын укуктары менен эркиндиктерин коргоо максатында Конституция жана мыйзамдар менен чектелиши мүмкүн деп белгилейт. Тынч чогулуштардын эркиндигине болгон укукту пайдаланууга киргизилүүчү чектөөлөр көрсөтүлгөн максаттарга шайкеш болуш керек. Мындан тышкары, тынч чогулуштардын эркиндигин чектеген мыйзамдык ченемдик укуктук актыларды кабыл алууга тыюу салынат.
Тынч чогулуштар жөнүндө мыйзам конституциялык жоболордун ыкмаларын кайталайт. Мисалы, Тынч чогулуштар жөнүндө мыйзам убактылуу жыйналышты чектөөгө же тыюу салууга мүмкүндүк берет, бирок мыйзамдуу негиздер болгондо гана. Тынч чогулушка тыюу салуу же чектөө жөнүндө чечим сот тарабынан кабыл алынышы мүмкүн. ИИО жана ЖӨБО ошондой эле мындай чечимди кабыл алышы мүмкүн, мында аткаруу бийлигинин өкүлдөрүнүн мындай чечимдеринин мыйзамдуулугу жана негиздүүлүгү сот тарабынан каралууга тийиш, ал эми чогулушка тыюу салуу же чектөө үчүн негиздердин болушуна карата ар кандай шектенүүлөр тынч чогулуш эркиндигине болгон укукту ишке ашыруунун пайдасына чечмеленүүгө тийиш.
Ошого карабастан, 2022-жылдын 11-мартында, 1-апрелинде жана 13-апрелинде тынч чогулуштарды өткөрүүгө тыюу салуу жөнүндө жогоруда белгиленген ИИОнун жана ЖӨБОнун чечимдеринде бийлик органдары тыюу салуу үчүн негиз катары болжолдуу коркунучтарды келтиришти, ошондой эле Россия Федерациясынын КР ТИМиндеги элчилигинин мазмуну коомчулукка жеткиликтүү болбой калган нотасына шилтеме жасашты. Бул чечимдерди кароодо соттор тарабынан ИИОнун жана ЖӨБОнун чечимдеринде келтирилген негиздер тынч чогулуштар жөнүндө мыйзамдын талаптарына канчалык шайкеш келээрине баа берилген эмес. Мындан тышкары, пландаштырылган тынч чогулуштарды уюштуруучулардын бири да сотко тарап катары катышкан эмес.
Тынч чогулуштар жөнүндө мыйзамга ылайык чогулушту чектөө жана токтотуу боюнча иш-чаралар бийлик органдарынын биргелешкен макулдашылган иш-аракеттери менен, чогулуш өткөрүлгөн жердеги уюштуруучуларга жана катышуучуларга алдын ала кабарлоо менен жүзөгө ашырылат. Чогулушка тыюу салынганда катышуучулар чогулуш өткөрүлө турган жерден чыгып кетиши үчүн жетиштүү белгилүү бир мөөнөт берилет, ал эми чектелгенде аларга чогулуштун ордун, убактысын же жүрүү багытын өзгөртүүгө убакыт берилет.
Бирок, кармалган бир дагы катышуучуга жолугушуу болгон жерден кетүүгө убакыт берилген жок. Алсак, 2022-жылдын 5-мартында тынчтык акциясынын катышуучусу кармалган жана бир суткага соттун чечими жок УККга киргизилген. Ага карата КР Кылмыш-жаза кодексинин 126 – майда бейбаштык жана 128 – ички иштер органынын кызматкеринин мыйзамдуу талабына баш ийбөө беренелерине ылайык кылмыш жасагандыгы тууралуу протокол түзүлгөн. Иштин материалдарын иликтеген сот катышуучуну кармоого жана тынчтык митингин токтотууга кандай мыйзамдуу негиздер себеп болгонун аныктаган жок.
2022-жылдын 17-мартында өткөн тынч жыйындын калган үч катышуучусу, өлкөнүн белгилүү укук коргоочулары жана активисттер Биринчи Май РИИБнин имаратына Россия Федерациясынын Элчилигинин имаратынын алдында жолугушууларды митинг өткөрүүгө тыюу салуу боюнча соттун чечими менен таанышуу үчүн чакырылган, ал эми кармалгандыгы жана аларга карата 126 – майда бейбаштык жана 128 – ички иштер органынын кызматкеринин мыйзамдуу талабына баш ийбөө беренелерине ылайык укук бузуулар жөнүндө протоколдор түзүлгөндүгү тууралуу РИИБдин имаратында жүргөндө билишкен. Тынч чогулуштун кармалган катышуучулары мыйзам бузуу менен ИИБ имаратында 5 сааттан ашык болгон. Кийинчерээк кармалгандар коюлган айыптоолорду талашкан, бирок бүгүнкү күнгө чейин прокуратура органдары тарабынан тергөө жүргүзүлгөн эмес жана милиция кызматкерлеринин иш-аракеттерине юридикалык баа берилген жок.
Белгилей кетсек, 24-мартта өз үйүнөн 17-мартта укук коргоочулардын жана активисттердин адвокаты кармалган. Ал Кыргыз Республикасынын укук бузуулар жөнүндө Кодексинин 126-беренеси боюнча айып укук бузуу – РФ элчилигинин имаратынын алдында тынч чогулуштарга тыюу салуу жөнүндө соттун чечимине комментарий бергендиги үчүн майда бейбаштык деп айыпталган. Сот Бишкек шаарынын Биринчи май райондук ИИБнын УККда адвокатты 5 суткага камакка алуу жөнүндө чечим кабыл алган.

3.2. Укук коргоо органдары чогулуштарда күч колдонуунун адам укуктары боюнча стандарттарга ылайык келген так эрежелерине ээ болушу керек.

Эгерде чогулуш зордук-зомбулукка жана курал-жаракты колдонууга барбаса, ошондой эле коомдук тартипти, транспорттун, байланыш каражаттарынын жана уюмдардын ишин бузбаса, тынч чогулуштар жөнүндө мыйзам күч колдонууга, анын ичинде атайын согуш ыкмаларын, колдо болгон каражаттарды, атайын каражаттарды жана куралдарды колдонууга тыюу салат.
Чогулуш күч колдонуу менен токтотулган учурда ички иштер органдары мындай аракеттерди колдонуунун себептерин көрсөтүү менен протокол түзүшөт, ал күч колдонуунун мыйзамдуулугу жана негиздүүлүгү жөнүндө маселени чечүү үчүн дароо сотко берилет. Бул талапты аткарбоо же талаптагыдай эмес аткаруу укук коргоо органдарынын мындай аракеттерин мыйзамсыз деп табууга алып келет.
2022-жылдын 2-апрелинде Бишкек шаарынын Биринчи Май ИИБ кызматкерлери тарабынан тынч чогулуш токтотуу жана анын 28 катышуучусун кармоо учурунда айрым катышуучуларга карата күч колдонулган. Алсак, катышуучулардын бири прокуратура органдарына орой мамиле жасалгандыгы жөнүндө арыз берген, анын натыйжасында колу жана далысы көгөргөн, бул тууралуу ал кайрылган медициналык мекеме белгилеген. Бирок, прокуратура органдары кылдат иликтөө жүргүзбөстөн катаал мамиле фактысы боюнча кылмыш ишин козгоодон баш тартышкан. Азыркы учурда прокуратуранын тергөөчүсүнүн токтомуна жабырлануучу өзү даттанган.

Сунуштар

1. Тынч чогулуштарды өткөрүүгө автоматтык тыюу салуу практикасын, атап айтканда Бишкек шаарынын борборунда тынч чогулуштарды өткөрүүгө тыюу салуу боюнча соттун учурдагы чечимин жокко чыгаруу;
2. Тынч чогулуштарга карата дискриминациясыз мамилени камсыздоо жана “Тынч чогулуштар жөнүндө” мыйзамга ылайык ар кимдин тынч чогулуш эркиндигине болгон укугун натыйжалуу камсыздоо;
3. “Тынч чогулуштар жөнүндө” мыйзамдын 6-беренесинин 7-бөлүгүнүн көрсөтмөлөрүн иш жүзүндө сактоо жана тынч чогулуштардын катышуучуларын жана алардын мүлкүн коргоону камсыз кылуу;
4. Тынч чогулуш укугуна негизсиз кийлигишүүнү жоюу үчүн Кыргыз Республикасынын Укук бузуулар жөнүндө кодексинин 139-беренесин кайра карап чыгуу;
5. Тынч чогулуштардын катышуучуларына карата камакка алуу түрүндөгү жазаны колдонуу, анын ичинде убактылуу кармоо практикасын жоюу;
6. Укук коргоо органдарынын кызматкерлери тарабынан бийликти кыянаттык менен пайдалануунун бардык учурларын токтоосуз, калыс жана объективдүү иликтөөнү камсыз кылуу.