Сөз эркиндигине жана маалыматты жайылтууга укук

1-стандарт. Ар бир адам сөз эркиндигине жана маалыматты жайылтууга укуктуу
Пикир эркиндиги жана аларды билдирүү эркиндиги ар кандай эркин жана демократиялык коомдун ажырагыс шарты болуп саналат, анткени бул укуктар эркин дебаттарга, идеяларды жана маалыматтарды эркин алмашууга шарт түзөт, ошондой эле башкача пикирде болууга мүмкүнчүлүк берет. Пикир эркиндиги жана аларды эркин билдирүү эч кандай басмырлоосуз ар бир адамга кепилденет. Ал маалыматты жана идеяларды мүмкүн болгон ар кандай формада издөө, алуу жана жайылтуу укугун камсыз кылат.
Пикирлердин эркиндиги жана аларды билдирүү башка адам укуктарынын кеңири чөйрөсүн толугу менен жүзөгө ашыруунун негизин түзөт. Алсак, мисалы, пикирди эркин билдирүү чогулуштар жана ассоциациялар эркиндигине болгон укуктарды жүзөгө ашыруунун, ошондой эле добуш берүү укугун ишке ашыруунун ажырагыс бөлүгү болуп саналат.
1.1. Ар бир адамга, анын ичинде ЖКУга жана алардын өкүлдөрүнө эч кандай басмырлоосуз сөз эркиндиги жана маалыматты жайылтуу укугу кепилденет.

Кыргыз Республикасынын Конституциясынын колдонуудагы редакциясы сөз эркиндигине жана маалыматты жайылтууга болгон укукту коргоонун төмөнкү ченемдерин камтыйт:
10-берене:
1. Жалпыга маалымдоо каражаттарына мамлекеттик органдардан, жергиликтүү өз алдынча башкаруу органдарынан маалыматтарды алуу, аларды жайылтуу укугу жана ой-пикирлерди эркин билдирүү укугу кепилденет.
2. Кыргыз Республикасында цензурага жол берилбейт. Жалпыга маалымдоо каражаттары эркин жана өз ишин мыйзамга ылайык жүзөгө ашырат.
3. Кыргыз Республикасында маалыматтык коопсуздук мамлекет тарабынан корголот.
4. Өсүп келе жаткан муунду коргоо максатында Кыргыз Республикасынын элинин моралдык жана адеп-ахлактык баалуулуктарына, коомдук аң-сезимине карама-каршы келген иш-чаралар мыйзам менен чектелиши мүмкүн.
5. Чектелүүгө жаткан иш-чаралардын тизмеги, жеткиликтүүлүгү жана жайылтылуусу чектелген маалыматтардын тизмеги мыйзам менен белгиленет.

КР Конституциясынын 32-беренеси:
1. Ар бир адам эркин ой жүгүртүүгө жана пикирге ээ болууга укуктуу.
2. Ар бир адам өз пикирин эркин билдирүүгө, сөз жана басма сөз эркиндигине укуктуу.
3. Эч ким өз пикирин билдирүүгө же андан баш тартууга мажбурланышы мүмкүн эмес.
4. Басмырлоого, кастыкка же зомбулукка чакырган улуттук, расалык, диний жек көрүүчүлүктү, гендердик жана башка социалдык үстөмдүктү үгүттөөгө тыюу салынат.

КР Конституциясынын 33-беренеси:

1. Ар бир адам маалыматты эркин издөөгө, алууга, сактоого, пайдаланууга жана аны оозеки, жазуу түрүндө жана башка жол менен жайылтууга укуктуу.
2. Ар бир адам мамлекеттик органдардагы, жергиликтүү өз алдынча башкаруу органдарындагы, мекемелердеги жана уюмдардагы өзү жөнүндө маалыматтар менен таанышууга укуктуу.
3. Ар бир адам мамлекеттик органдардын, жергиликтүү өз алдынча башкаруу органдарынын жана алардагы кызмат адамдарынын, мамлекеттик органдар жана жергиликтүү өз алдынча башкаруу органдары катышкан юридикалык жактардын, ошондой эле республикалык жана жергиликтүү бюджеттен каржыланган уюмдардын ишмердүүлүгү жөнүндө маалымат алууга укуктуу.
4. Ар бир адамга мамлекеттик органдардын, жергиликтүү өз алдынча башкаруу органдарынын жана алардын кызмат адамдарынын карамагында болгон маалыматка жеткилүктүүлүк кепилденет. Маалымат берүү тартиби мыйзам менен аныкталат.

КР Конституциясынын 63-беренеси:

1. Сөз, басма сөз жана жалпыга маалымдоо каражаттарынын эркиндигин чектеген мыйзамдардын кабыл алынышына тыюу салынат…

ЖКУ Кыргыз Республикасынын Конституциясына адам укуктарынын спектрин киргизүүдө оң салымы болгонуна карабастан, кабыл алынган Конституцияда пикирди эркин билдирүү укугуна коркунуч туудурган ченемдер калды:
“Долбоордун сунушталган редакциясында 10-беренеде Кыргызстан 1994-жылы кол койгон Жарандык жана саясий укуктар жөнүндө эл аралык пакттын (ЖСУЭП) бузулушу бар, Конституциянын авторлору “элдин моралдык жана адеп-ахлактык баалуулуктарына, коомдук аң-сезимине” каршы келген иш-чараларды “мыйзам менен чектөөнү” сунуштайт. Бул “өсүп келе жаткан муунду коргоо” деген шылтоо менен жасалууда.
Мындай чектөөлөр “аскердик же башка мамлекеттик кызматтын өзгөчөлүктөрүн эске алуу менен да киргизилиши мүмкүн” жана “көрсөтүлгөн максаттарга шайкеш” болушу мүмкүн. Ушул сыяктуу ченем Конституциянын колдонуудагы редакциясынын 20-беренесинде да камтылган, бирок ал Эл аралык пактка ылайык келбейт.
Медиа Полиси институтунун юристтери “Кыргызстандын элинин моралдык жана адеп-ахлактык баалуулуктарына, коомдук аң-сезимине карама-каршы келген иш-чараларды” мыйзам менен чектөөнүн потенциалдуу конституциялык укугу “абдан бүдөмүк” көрүнөт деп тыянак чыгарышкан. Бул ченем кыянаттык менен колдонууга, өзгөчө калктын маргиналдашкан тобунун демократиялык баалуулуктарын жана укуктарын жайылтуучу ЖКУга карата дискриминациялык колдонуунун негизи болуп калышы мүмкүн.
Долбоордо мындай иш-чаралардын тизмеси өзүнчө мыйзам менен белгиленет деп көрсөтүлгөн, “кайсы мамлекеттик орган кайсы иш-чара республиканын элинин моралдык, адеп-ахлактык баалуулуктарына же коомдук аң-сезимине каршы келерин аныктоочу болору” такталган эмес.
“Адам укуктарын чектөө үчүн мындай бүдөмүк, кеңири аныктамалар кызмат адамдарына мыйзамдуу жана мыйзамсыз жүрүм-турумдун ортосундагы айырмачылыктарды чечмелөөгө карата ашыкча эркиндик берет жана аларга саясий көз караштарды билдирүү эркиндигин басуу жана башка пикирди жоюу максатында кыянаттык менен пайдаланууга мүмкүнчүлүк берет”, – деп коркушат “Медиа Полиси институтунда”.

Мындан тышкары, Конституциянын долбоорунун 10-беренеси ушул эле жаңы долбоордун 33-беренесине карама-каршы келет, анда кыргызстандыктарга маалыматтын жеткиликтүүлүк укугу кепилденет”.

Юристтердин демилгечи тобу да бул ченем боюнча өз пикирин билдиришти: “укуктук аныктык маселеси келип чыгат. Адеп-ахлактык баалуулуктардын деңгээлин жана аларды бузган иш-чаралардын тизмесин кантип так аныктоого болот? 10-берене пикирди эркин билдирүүгө тоскоол болгон классикалык мисал болуп саналат. Мунун баары өз алдынча цензурага алып келет”. Берененин так эместигин эске алуу менен аны колдонуу практикасынын мыйзамдуулугун натыйжалуу баалоо мүмкүн эмес: ар бир адам моралдык жана адеп-ахлактык баалуулуктарга ээ, бул сөз эркиндигине массалык санкциялардын киргизилишине алып келет, атап айтканда, берене риторикага жана демократияны, башкача пикирлерди, маргиналдашкан жамааттардын укуктарын коргоого багытталган иш-чараларга гана колдонулат же өз алдынча ашыкча цензурага алып келет. Бул ченемдик эске алуу менен 10-беренеде Кыргыз Республикасында цензурага жол берилбейт деп жазылып, андан ары иш-чараларды чектөө жөнүндө айтылганда Конституция өзүнө карама-каршы келери айкын болот. Ченемдердин артыкчылыгы маселеси келип чыгат, анткени алар тең укуктуу.
Журналист Канат Каниметовго да кылмыш иши козголгон, ал өз постторунда блогер Юлия Барабинаны тинтүү үчүн бийликти сынга алган. Бир нече ай өткөндөн кийин ага карата сотко чейинки өндүрүш жосунсуз жоруктун жоктугуна байланыштуу токтотулган, бирок бул иш ММКнын өкүлүнө бийликти сындаганы үчүн кысым көрсөткөндүгү жөнүндө ачык күбөлөндүрөт. Журналист Каниметовдун 2022-жылы саясат таануучу Марат Казакбаевдин өлүмү тууралуу жарыялоосу укук коргоо органдары тарабынан да байкалбай калган эмес, ага расмий эскертүү берилген. Каниметов мындай жол менен бийлик кайрадан өлкөдөгү сөз эркиндигине кысым көрсөтүүгө аракет кылып жатат деп эсептейт.

“Расалык, этникалык, улуттук, диний же региондор аралык кастыкты (араздыкты) козгоо” беренеси боюнча саясий активисттерди жана блоггерлерди тартуу практикасы кеңири тарала баштагандыгын белгилей кетүү керек:
– Таалайбек Дуйшенбиев, Next TV телеканалынын директору Казакстандын укук коргоо органдарындагы булакка таянып, Украинадагы согушта Кыргызстандын Россияны колдоосу божомолдонгон материал үчүн күнөөлүү деп табылган
– Эрик Абдыкалыков, активист, ушул берене боюнча суракка чакырылып, иш Instagram социалдык тармакка жарыялагандыгы үчүн экспертизага берилген, анда активист Баткендеги агрессиядан курман болгондор боюнча бир мүнөт унчукпай турууну жана Кыргызстан – Россия футбол оюну учурунда согушка каршы ураан сунуштаган
Ошондой эле, “Бийлик өкүлдөрүнүн мыйзамдуу талаптарына активдүү баш ийбөөгө жана массалык баш аламандыкка чакыруу” беренеси боюнча сөз эркиндигинин цензурасынын тенденциясы аныкталууда:
– Блогер Ырыс Жекшеналиев Жетим-Тоо кени жөнүндө пост үчүн ушул берене боюнча күнөөлүү деп табылган
– Блогер Адилет Али Мыктыбек тынч чогулуштарга активдүү катышкандыгы жана чагылдырганы үчүн ушул берене боюнча шектелүүдө

1.2. ЖКУ мамлекеттик чек араларга карабастан, ар кандай маалымат каражаттарынын жардамы менен ар кандай маалыматты жана идеяларды эркин издейт, алат жана жайылта алат.
Мыйзам чыгаруу демилгеси, андан кийин кабыл алынган сөз эркиндигине жана маалыматты жайылтууга болгон укукту чектеген ченемдик укуктук акт “Анык эмес (жалган) маалыматтардан коргоо жөнүндө” Кыргыз Республикасынын мыйзамы болду. “Маалыматты манипуляциялоо жөнүндө” деп аталган мыйзам долбоору отчеттук мезгилдин алкагынан тышкары демилгеленген, бирок 2020-жылы ЖКУ мыйзам долбоорунун кабыл алынышын токтотууга жетишкен. 2021-жылы демилге өзгөртүлгөн аталыштар жана формулировкалар менен кайрадан жандандырылган, бирок ченемдердин мазмунунун маңызы ошол бойдон калган.
Бул мыйзам өзгөчө тынчсызданууну жаратат, анткени кабыл алынган мыйзам тандалма укук колдонуу практикасына мүмкүнчүлүктөрдү түзөт, “сөз жана пикир эркиндигине болгон укукту негизсиз чектөө максатында мыйзамдын ченемдерин пайдалануу. Мыйзам ага карата анын ар-намысына, кадыр-баркына жана ишкердик беделине шек келтирген туура эмес (жалган) маалымат таратылды деп эсептеген ар бир адамга Интернет тармагындагы сайттын ээсине же Интернет тармагындагы сайттын ээсине мындай маалыматты баракчадан же сайттан токтоосуз (кайрылган учурдан тартып 24 сааттын ичинде) алып салуу жана төгүнгө чыгарууну жайгаштыруу талабы менен кайрылууга мүмкүнчүлүк берет. Тиешелүү түрдө мыйзам жарыяланган маалымат алардын ар-намысына, кадыр-баркына жана ишкердик беделине шек келтирет деп эсептеген адамдардын укуктарын коргоо механизмдери өлкөнүн мыйзамдарында каралгандыгына карабастан, сайттардын жана баракчалардын ээлерин соттук териштирүүсүз бузууларды жоюуга милдеттендирет. Эгерде сайттардын же баракчалардын ээлери мындай талаптарды аткаруудан баш тартса, анда алардын иш-аракеттерине Министрлер Кабинети аныктаган тартипте (азырынча жок) даттанууга болот, ал эми сайттын же баракчанын иши жаңы баракча же сайт түзүү мүмкүнчүлүгүсүз эки айга чейин токтотулат.”
“Анык эмес (жалган) маалыматтардан коргоо жөнүндө” мыйзам адам укуктарын жөнгө салуунун ачык куралы болуп саналат, атап айтканда, бийликке карата сын-пикир колдонулушу мүмкүн болгон маалыматтын белгилүү бир түрүн жайылтууга тыюу салуу үчүн. Алсак, 2022-жылдын августунда, 24.kg жаңылыктар порталына Кыргыз Республикасынын Маданият министрлигинин Кыргыз Республикасынын Санариптик өнүктүрүү министрлигине даттануусу боюнча провайдерлер тарабынан бөгөт коюлган. Бөгөт коюу күчүнө киргенге чейин портал даттануулар жана КР Санариптик өнүктүрүү министрлигинин чечими жөнүндө кабарланган эмес. Порталдын редакциясы кайрылгандан кийин бөгөт коюу жөнүндө чечим кайра чакыртылып алынган, бирок бул факт калыс журналисттик иликтөөлөргө жана чындыкка каршы күрөшүүнүн куралы катары “Анык эмес (жалган) маалыматтардан коргоо жөнүндө” мыйзамды колдонуунун кооптуу прецедентин түзүүдө.
Белгилей кетчү нерсе, бул категориядагы иштер боюнча доочулар болуп жогорку даражалуу чиновниктер саналат, алардын ичинде Президент, КР Жогорку Кеңешинин депутаттары, бийликтин аткаруу бутагынын жетекчилери, алардын аракеттери сынга алынбайт деп эсептешет. Демек, бул мыйзам долбоору административдик ресурс аркылуу аларды сындан коргоо үчүн адамдардын бул чөйрөсүнүн кызыкчылыгы үчүн кабыл алынат. Бул контекстте ыйгарым укуктуу орган тарабынан арыздарды көз карандысыз кароого кепилдик берүү мүмкүн эмес, анткени ыйгарым укуктуу орган өзү бул адамдарга отчет берет. Бийлик өкүлдөрүн ММКнын сындоосунан коргоо практикасы адам укуктарынын эл аралык стандарттарына ылайык келбейт, анткени саясий ишмерлер коомдук саясий талкуунун жана медиада сын-пикиринин объектиси болуп саналат. КР Жогорку сотунун “Ар-намысты, кадыр-баркты жана ишкердик беделди коргоо жөнүндө талаш-тартыштарды чечүү боюнча сот практикасы жөнүндө” 2015-жылдын 13-февралындагы № 4 пленуму, эгерде ар-намысты жана кадыр-баркты жаманатты кылган маалыматтар тараган учурда мындай талаш-тартыштарды жарандык доо аркылуу чечүү керек деген чечим чыгарган.

Жарандардын жана ЖКУнун маалыматты эркин издөө жана алуу укугун чектеген дагы бир мыйзам чыгаруу демилгеси отчеттук мезгилде кабыл алынган, КР “Кыргыз Республикасынын Улуттук телерадиоберүү корпорациясы жөнүндө” мыйзамы. “Коомдук” статусту “улуттук” деп өзгөртүү каналды көз карандысыз каналдан мамлекеттик уюмга которот. “Коомдук” каналдын маңызы маалыматты керектөө көз карашынан алганда коомдук пикирди эске алуу болгон, эми ал расмий түрдө Президенттин саясатын жайылтуучу канал болуп калды (УТРКнын директору КР Президенти тарабынан кызматка дайындалат жана бошотулат).
Сөз эркиндигин коргоо боюнча эл аралык ассоциация (IFEX) мыйзам демократиялык принциптерге жана өкмөттүн демократияны бекемдөө жана мыйзамдын үстөмдүгүн камсыз кылуу, адам укуктарын жана негизги эркиндиктерди Европа Кеңешинин стандарттарына ылайык толук сактоо, анын ичинде коомдук берүүнүн көз карандысыздыгы жана ММКнын плюрализми жана телеканалдын ишинин ачык-айкындуулугу менен шайкеш келбейт деп эсептейт.

Коомдук Телерадиокорпорацияны улуттук телерадиокорпорацияга айландыруу олуттуу артка кетүү деп атоого болот. Талкуу учурунда УТРК жөнүндө мыйзам долбоору медиа коомчулук тарабынан сынга алынган. Медиа коомчулуктун пикири боюнча сунушталган мыйзам долбоорунда демократиялык принциптер жокко чыгарылат жана коом телеканалдын ишин көзөмөлдөй албайт. Журналисттер корпорацияга кирген ММКларды реформалоо кайрадан бийлик үчүн гана аянтча болуп калат деп эсептешет.

2-стандарт. Сөз эркиндигин урматтоо, коргоо жана жайылтуу мамлекеттин милдети.
Мамлекет сөз эркиндигине жана маалыматты жайылтууга болгон укукту колдоо жана коргоо боюнча оң милдеттенмелерди алат. Мыйзамдар маалымат эркин жүгүртүлө турган жагымдуу чөйрөнү камсыз кылышы керек. Маалыматтын эркин агымы пикир эркиндигинин маанилүү элементи болуп саналат жана мамлекетке демилге көтөрүү жана коомдук кызыкчылыкты көздөгөн маалыматты ачык булактарга жайгаштыруу, ошондой эле маалымат булактарынын көптүгүнө жана ар түрдүүлүгүнө, анын ичинде маалымат каражаттарынын эркиндигине көмөктөшүү милдеттенмесин түздөн-түз жүктөйт.
Мамлекет ММКлар үчүн оор лицензиялык шарттарды киргизбеши жана аларга жыйымдарды салбашы керек. Берүүгө лицензия берүү боюнча көз карандысыз мамлекеттик органды түзүү керек. Ошондой эле, мамлекет мамлекеттик берүү кызматтарынын ишинин көз карандысыздыгын камсыз кылууга тийиш. Алардын көз карандысыздыгына жана басма эркиндигине кепилдик берилиши керек жана каржылоону бул кызматтардын көз карандысыздыгын бузбагандай ишке ашырышы керек.
Мыйзамдар жалаа жабууга байланыштуу, алардын иш жүзүндө өз пикирин эркин билдирүү укугун чектөө үчүн колдонулушуна жол бербеши керек. Цензура болбошу керек, ал эми массалык маалымат каражаттары аркылуу диффамация болгон учурларда оперативдүү жана пропорционалдуу чаралар кабыл алынууга тийиш. Журналисттердин ишмердүүлүгүн коргоо жана алардын маалымат булактарынын купуялуулугун сактоо укугун сыйлоо керек.
Мамлекет террорго каршы чаралардын жол берилген чектөөлөр менен шайкештигин камсыз кылышы керек. “Терроризмди кубаттоо” жана “экстремисттик иш” сыяктуу укук бузуулар, ошондой эле терроризмди “мактоо”, “даңазалоо” же “актоо” боюнча укук бузуулар аларды колдонуу өз пикирин эркин билдирүү укугун ишке ашырууга орунсуз же ченелгис кийлигишүүгө алып келбесин камсыз кылуу үчүн так аныктамаларга ээ болушу керек.

2.1. Мыйзамда Интернетти жана башка байланыш каражаттарын өз оюн билдирүү үчүн эркин колдонууга чектөөлөр камтылбашы керек.

Бул мониторингдин 1.2-пунктунда белгиленген КР “Анык эмес (жалган) маалыматтардан коргоо жөнүндө” мыйзамы бийликтерге интернет-сайттарга соттун чечимисиз бөгөт коюу укугун берет. Мындан тышкары, мыйзам КР интернет мейкиндигинде жайгаштырылган сайттын же сайттын баракчасынын ээсин жалган, анык эмес маалыматтарды жайылтуу үчүн сайтты же сайттын баракчасын колдонууга жол бербөөгө милдеттендирет. Ар бир эле сайттын же баракчанын ээси маалыматтын аныктыгын/так эместигин аныктоо көндүмүнө ээ эмес, ошондой эле комментарий кандайча көзөмөлдөнүп, “жол берилбеши” керек экендиги мыйзамда каралган эмес. Бул мыйзамдын укуктук колдонулушунун натыйжасы катары маалыматты жайылтуу укугу гана эмес, окурмандардын аны алуу жана жайылтуу укугу да чектелет.
2022-жылы Министрлер Кабинети тарабынан “Интернет тармагында анык эмес (жалган) маалыматка даттануу жөнүндө жобону бекитүү тууралуу” токтом кабыл алынган. “Адилет Укуктук Клиникасы” КФнын талдоосунан көрүнүп тургандай, бул токтом Кыргыз Республикасынын Интернет сегментине гана эмес, чет өлкөлөрдө чыгарылган басылмаларга да таасирин жайылтууда: “Эксперттер айрым пайдалануучулардын баракчасына бөгөт коюу мүмкүн эместигин бир нече жолу белгилешти. Баракка бөгөт коюу үчүн бүтүндөй сайтка бөгөт коюу керек. Натыйжада, белгилүү бир жарандын бир эле жарыясынан улам Кыргызстандын бардык калкы социалдык тармактарга кирбей калышы мүмкүн. Техникалык мүмкүнчүлүктүн жоктугунан улам интернет-оператор Кызматтын көрсөтмөсүн аткарып, бардык сайтка кирүүгө бөгөт коюуга аргасыз болот, бул да КР Конституциясынын 32-беренесинин 1-бөлүгүн бузуу болуп саналат. Интернет-провайдер Кызматтын чечимин аткаруудан баш тарта албайт, анткени Жобонун долбоорунун 11-пунктуна ылайык “ушул Жобонун талаптарын бузуу Кыргыз Республикасынын мыйзамдарында белгиленген жоопкерчиликке алып келет”.

2022-жылдын жай мезгилинде КР “Анык эмес маалыматтардан коргоо жөнүндө” мыйзамынын ченемдеринин укук колдонуу практикасы калыптана баштады: социалдык тармактарда “ResPublica” гезитинин башкы редактору 2022-жылдын 15-июнунда Маданият, маалымат, спорт жана жаштар саясаты министрлиги Асан Токтосуновдун билдирүүсүнүн негизинде басылманын сайтына бөгөт коюу жөнүндө чечим кабыл алгандыгын билдирди, газета аны коррупцияга айыптап бир нече макала жарыялаган. “Сөз эркиндиги эми бүттү”, — деп жыйынтыктады Замира Сыдыкова өзүнүн постунда.

Отчеттук мезгил активисттердин жана журналисттердин социалдык тармактардагы аккаунттарын бузуу менен мүнөздөлөт. “Кол салууга” Рита Карасартова, Нурбек Токтакунов, Али Токтакунов, “Клооп”, “Кактус.медиа”, “Апрель”, “Темиров.лайв” жана башка көптөгөн журналисттери дуушар болушту. Журналисттер саясий максатта колдонулган социалдык тармактардагы жасалма аккаунттардын өсүп келе жаткан ата мекендик индустриясын белгилешти.

2.2. Мыйзам журналисттердин ишмердүүлүгүн жана маалымат булактарынын купуялуулугун коргоо боюнча так чараларды камтууга тийиш.

КР Конституциясынын 29-беренеси:
… 2. Эч ким инсандын абийирине жана ар-намысына доо кетирген же аны кемсинткен маалыматты тараткандыгы үчүн жазык куугунтугуна алынышы мүмкүн эмес…
Бул ченем 2017-жылдын Конституциясында да болгон, 2021-жылдын документинде дээрлик өзгөрүүсүз калган.
“Массалык маалымат каражаттары жөнүндө” Кыргыз Республикасынын мыйзамынын 18-беренесинин 1-бөлүгүнө ылайык массалык маалымат каражаттарынын органы сот талап кылган учурлардан тышкары анын атын ачыкка чыгарбоо шарты менен маалымат берген адамды атоого укугу жок.
Бул ченем сөз эркиндигине жана маалыматты жайылтууга болгон укукту коргоонун эл аралык стандарттарынын ченемдерине ылайык келет, анткени ал маалымат булагын гана эмес, булактын мүмкүн болгон өз алдынча цензурасын андан ары куугунтуктоодон коркуп четтетет, ошондой эле журналисттерди жана алардын редакцияларын коргойт. Медиа Полиси институтунун талдоосуна ылайык “журналисттердин маалымат булактарын коргоо массалык маалымат эркиндигинин цензурага тыюу салуу, журналистиканын кесиптик өз алдынчалыгы жана анын ишине мамлекет жана башка адамдар тарабынан кийлигишпөө сыяктуу эле маанилүү кепилдиги болуп саналат” .
Мыйзамдарды инвентаризациялоонун алкагында “Массалык маалымат каражаттары жөнүндө” жана “Журналисттердин кесиптик ишин коргоо жөнүндө” мыйзамдарга өзгөртүүлөрдү киргизүү аракеттери көрүлдү. Жалпысынан инвентаризациялоо процесси системасыз, тездетилген болгон, бул медиа коомчулугун тынчсыздандырган. ЖКУ, атап айтканда медиа эксперттер жана журналисттер тарабынан көрсөтүлгөн 2 мыйзамга өзгөртүүлөрдү киргизбөө үчүн чоң иштер жасалды, анткени сунушталган өзгөртүүлөр журналисттерди жана алардын ишин укуктук коргоо механизмдерин кыскартууга, ошону менен сөз эркиндигине коркунуч келтирүүгө багытталган.

2.3. Мыйзам сөз эркиндигин пайдаланууга тоскоолдук кылган адамдардан коргонуу механизмдерин камтышы керек.
Сөз эркиндигине болгон укукту ишке ашырууга жана маалыматты жайылтууга тоскоол болгон адамдардан коргоону кароодо материалдарды жана/же жабдууларды тинтүү жана алып коюу, журналисттерди коркутуу жана/же кол салуу сыяктуу иш-аракеттерди карап чыгуу маанилүү.
Материалдарды тинтүү жана алып коюу көз карашынан Кыргыз Республикасынын мыйзамдарында тинтилгендердин айрым категориялары каралбайт. Кыргыз Республикасынын Конституциясы ар бир адамга өзүнүн менчигинде же башка укукта болгон турак жайдын жана башка объекттердин кол тийбестигине кепилдик берет. Кыргыз Республикасынын ЖПКда тинтүүгө жана алып коюуга тиешелүү жалпы ченемдер камтылган, анда бул иш-аракеттер тергөө судьясынын чечиминин негизинде жүргүзүлүшү керектиги так жазылган (мыйзамда баяндалган айрым учурлардан тышкары).
Бирок, Кыргыз Республикасынын мыйзамдары мыйзамсыз тинтүүдөн коргоонун эл аралык алкактарына ылайык келгенине карабастан, иш жүзүндө аларды бузуу учурлары белгиленген.
2022-жылы Ош шаарынын мэриясынын дубалында ММК кызматкерлерине кол салуу болгон. NUR.TVнын журналисттин жана телеоператорун Ош шаарынын вице-мэри Жасур Азимовдун кабылдамасында журналисттер чиновникке интервью алуу үчүн келгенде сабашкан. Кезек күткөн эки жигит журналистке жана операторго карата жаман сөздөрдү айта башташкан. ММК өкүлдөрү андай кылбоону суранышканда, алар – Ырысбай Мажитов менен Тимурлан Эрнис уулун сабай башташкан. Бирөөнүн тиштерин сындырышкан, экинчисинин эрдин жарышкан. Мэрия окуяга тиешеси бар экендигин четке какты.
Ошондой эле Кара-Сууда журналист Бакыт Кулчумановго кол салуу катталган, бирок күнөөлүү адам ушул күнгө чейин жасаган иштери үчүн жазалана элек.
Кол салуунун жогоруда көрсөтүлгөн учурлары калктын башка пикирге жарым-жартылай ачык чыдамсыздыгын гана эмес, журналисттерге кол салгандардын жазасынын жоктугу журналисттерди коргоо стандарттарына каршы келет.
Отчеттук мезгилдеги эң резонанстуу учурлардын бири Болот Темировдун ишин атоого болот. 2022-жылдын 22-январында Болоттун кеңсесине беткапчан адамдар кирип, тинтүү жүргүзүп, Болоттун чөнтөгүнөн баңги заттар табылды дешкен, андан кийин аны ИИБге жеткиришкен. Ал КР Кылмыш-жаза кодексинин 283-беренеси боюнча “Баңги каражаттарын сатуу максатында мыйзамсыз даярдоо” беренеси боюнча айыпталган.
Медиа коомчулуктун мүчөлөрү Болот Темировго колдоо көрсөтүп, Кыргыз Республикасында сөз эркиндигине болгон укуктун статусу жөнүндө тынчсыздануусун билдиришти: “2022-жылдын 22-январы Кыргыз Республикасында журналисттик иликтөөчү журналисттер менен күч колдонуп күрөшүнүн жана журналисттик ишмердикке тоскоолдук кылуу жөнүндө мыйзамдардын бардык ченемдерин бузуунун күнү катары журналистиканын тарыхында калат. Бул жагдайлар Кыргыз Республикасында журналисттердин Кыргыз Республикасынын Конституциясы жана сөз эркиндиги жана басма сөз эркиндиги жөнүндө улуттук мыйзамдар менен кепилденген укуктары сакталбагандыгын көрсөтүп турат. Анын кармалышынын себеби кесиптик ишмердүүлүгү болгонун четке кага албайбыз. Анын иликтөөлөрүнүн акыркы материалдарында жогорку кызмат адамдары, анын ичинде күч түзүмдөрүндөгү адамдар болгон” . ЖКУнун бул сот ишин токтотуу боюнча адвокациясына, ошондой эле кылмыштын жана далилдердин курамынын жоктугуна карабастан, Кыргыз Республикасынын прокуратурасы отчет жазуу учурунда ишти документтерди жасалмалоо жана Кыргыз Республикасынын мамлекеттик чек арасынан мыйзамсыз чыгуу боюнча айыптар менен толуктап, журналистти 5 жыл эркинен ажыратууну талап кылууда . Болот Темировду укук коргоо органдары тарабынан биринчи тинтүү жана айыптоо УКМКнын башчысы Камчыбек Ташиевдин үй-бүлөсүнүн болжолдуу отун бизнеси жөнүндө иликтөөсү жарыялангандан кийин болгонун белгилей кетүү маанилүү.
2022-жылдын башында ММКга дагы 2 кылмыш иши козголгон, “Кактус.медиа” жана “Next TV”.
“Кактус.медиа” карата кылмыш иши КР ККнын 407-беренеси “Согушту пропагандалоо” боюнча 2022-жылдын 1-февралында басылма тарабынан тажик Asia Plus маалымат порталынын макаласын бир нече күн мурда кайра басып чыккандыгына байланыштуу козголгон. Кактустун журналисттери бул кылмыш ишине байланыштуу прокуратурага суракка чакырылган. Сүйлөшүүлөрдүн мазмуну белгисиз бойдон калууда, анткени суралгандардан ачыкка чыгарбоо жөнүндө колкат алынган. Бул кейске Amnesty International эл аралык өкмөттүк эмес уюм жооп берген. “Kaktus.mediaга карата иш абсурд жана коркунучтуу. Ал айыптоо өкүмүн болобу же жокпу, көз карандысыз ММКны кылмыш жоопкерчилигине тартуу фактысы республикада маалымат алуу жана жайылтуу укугун бузат. Эркин басма сөзгө мындай чабуулдар жол берилгис. КР жарандары ар кандай көз караштар менен, анын ичинде мамлекеттик коопсуздук жана куралдуу чыр-чатактар сыяктуу маселелер боюнча, мындай басылма кимдир бирөөнү мазактап, таарынтып же бийлик тарабынан талашка түшүп жатса да, таанышууга мүмкүнчүлүк алышы керек”, — деп билдирди Чыгыш Европа жана Борбордук Азия боюнча Amnesty International директору Мари Стразерс

Next TV телеканалына каршы иш 2022-жылдын 3-мартында Казакстандын атайын кызматынын мурдагы жогорку даражалуу кызматкеринин Москва тарапта Кыргызстан менен Тажикстандын орус-украин жаңжалына катышуу ыктымалдыгы жөнүндө берген интервьюсу Телеграмма каналында жарыялангандан кийин козголгон. Иш “алдын ала макулдашуу боюнча адамдардын тобу тарабынан Интернет тармагы аркылуу талаш-тартыштарды козгоо” деген шектенүү менен козголгон. Бул иштин алкагында каналдын директору Таалай Дуйшембиев камакка алынып, телеканалдын кеңсеси мөөр басылган мезгилде телеканал берүүнү токтотууга аргасыз болгон. Медиа Полиси институтунун талдоосуна ылайык каналдын директорунун ишин тергөө учурунда каналдын жабылышы күнөөсүздүк презумпциясын бузган жана сөз эркиндигине шек келтирген ченемсиз санкция болуп саналат.

Клооптун редакциясы тарабынан акыркы беш жылдагы (2015-жылдан 2021-жылга чейин) маалыматтар талданып, Кыргызстандагы журналисттерге жасалган кол салуулар жана кысымдар үчүн дээрлик эч кимди жазалабай тургандыгы көрсөтүлгөн.
Бул талдоо мониторинг мезгилинин бир бөлүгүн гана камтыгандыгына карабастан, ал укук коргоо органдарынын ММК өкүлдөрүнө карата мамилесинин көрсөткүчү катары кызмат кыла алат, ал бүгүнкү күнгө чейин өзгөрүүсүз калууда.
Кыргыз Республикасынын “Журналисттин кесиптик ишин коргоо жөнүндө” мыйзамынын 13-беренесинде айтылат:
Мамлекеттик органдардын, жарандардын өз алдынча башкаруу органдарынын, коомдук бирикмелердин, ишканалардын, мекемелердин жана уюмдардын кызмат адамдары төмөнкүлөр үчүн жоопкерчилик тартат:
 цензураны жүзөгө ашыруу;
 журналисттин мыйзамдуу кесиптик ишине тоскоолдук кылуу;
 аккредитациялоодон негизсиз баш тартуу же аккредитациялоону негизсиз токтотуу;
 журналистке кысым көрсөтүү, анын кесиптик ишине кийлигишүү;
 журналисттин материалдарын жана керектүү техникалык каражаттарын мыйзамсыз алып коюу;
 журналистке анык эмес жана объективдүү эмес маалымат берүү.
Журналисттин ушул Мыйзамда белгиленген укуктарын бузуу, анын ар-намысына жана кадыр-баркына шек келтирүү, коркутуп-үркүтүү, зомбулук көрсөтүү же журналисттин кесиптик ишин жүзөгө ашыруусуна байланыштуу анын өмүрүнө, ден соолугуна жана мүлкүнө кол салуу Кыргыз Республикасынын мыйзамдарына ылайык жоопкерчиликке алып келет.

Иш жүзүндө бул ченем декларативдик мүнөзгө ээ, анткени беренеде айтылган жоопкерчилик Кыргыз Республикасынын бир да мыйзамында белгиленген эмес.

Буга байланыштуу биз журналисттин ишине кандай гана тоскоолдук болбосун, анын ичинде зомбулук көрсөтүү менен жазасыз калган жагдайды байкайбыз. Тандалган мезгилге кайтып келсек, журналисттерди жана активисттерди шайлоо өткөн жайларга киргизбей, видеого тартууга тыюу салынган учурларды белгилеп кетүү зарыл.
3-стандарт. Жол берилген чектөөлөр, мыйзамдуулук жана шайкештик
Мамлекет “кандай болбосун согушту пропагандалоого”, ошондой эле “улуттук, расалык же диний жек көрүүчүлүктү жактаган, басмырлоого, касташууга же зомбулукка үндөгөн ар кандай сөздөргө” мыйзамдуу түрдө тыюу салууга тийиш. Ошентип, мамлекет сөз эркиндигин чектей алат, бирок кандай болбосун чектөөлөр мыйзамдын жоболоруна негизделиши керек жана мыйзамдуу максаттарга жетүү үчүн катуу талап кылынышы керек.
Мыйзамда пикир эркиндигине чектөөлөрдү киргизүүнүн негиздеринин толук тизмеси жана өзүм билемдик менен чечмелөө мүмкүнчүлүгүн чектөө үчүн жол берилген чектөөлөргө карата так критерийлер камтылышы керек. Мыйзам ошондой эле бийлик үчүн уруксат берилген ыйгарым укуктардын чектерин так аныкташы керек.
Мындай чектөө төмөнкү критерийлерге жооп бериши керек:
 Чектөө ар бир адам анын жүрүм-туруму мыйзамды бузгандыгын жана тигил же бул иш-аракет үчүн кандай жоопкерчилик каралгандыгын аныктай алышы үчүн түшүнүктүү жана жеткиликтүү мыйзам менен каралышы керек;
 Чектөө мыйзамдуу максатты көздөшү керек: башкалардын укуктарын же кадыр-баркын коргоо, улуттук коопсуздукту, коомдук тартипти, ден соолукту же адеп-ахлакты коргоо;
 Чектөө чындыгында зарыл болушу керек, ошондой эле талап кылынган мыйзамдуу максатка жетүүнүн эң аз чектөөчү каражаты болушу керек. Зарылдык жана шайкештик принциптер ар бир учурда объективдүү жана деталдуу баа берүүнү талап кылат;
 Чектөө дискриминациялык мүнөзгө ээ болбошу керек.
Мамлекеттер “кандай болбосун согушту пропагандалоого”, ошондой эле “улуттук, расалык же диний жек көрүүчүлүктү жактаган, басмырлоого, касташууга же зомбулукка үндөгөн ар кандай сөздөргө” мыйзамдуу түрдө тыюу салууга тийиш. Буга байланыштуу эл аралык стандарттар мамлекеттерди “кастык тилине” тыюу салган атайын мыйзамдарды кабыл алууга милдеттендирет.
Сөз эркиндиги жаатындагы эл аралык стандарттарга ылайык айтуу “кастык тили” катарына кирет, эгерде ал төмөнкүлөрдү эске алынган алты критерийге ылайык келсе:
1) Контекст: конкреттүү билдирүүдө максаттуу топко карата дискриминацияга, кастыкка же зомбулукка чакыруунун бар же жогун баалоодо, контекст чоң мааниге ээ, анткени ал көздөмдү жана себеп-натыйжалык байланышты түздөн-түз көрсөтө алат. Речти талдоодо сүйлөө жана жайылтуу учурунда басымдуулук кылган социалдык жана саясий контекстти эске алуу керек.
2) Оратор: оратордун коомдогу абалын же статусун, атап айтканда, сөз багытталган аудиторияга карата бул адамдын же уюмдун абалын эске алуу керек.
3) Ниет: ЖСУЭПтин 20-беренеси ниеттин болушун карайт. Этиятсыздык же акылсыздык ЖСУЭПтин 20-беренеси боюнча укук бузууну квалификациялоо үчүн жетиштүү негиз болуп саналбайт, анткени бул берене маалыматтарды жөн гана жайылтууга же берүүгө караганда “пропагандалоого” жана “шыкактоого” карата колдонулат. Ушуга байланыштуу сөз объектиси, сөз предмети жана аудиториянын ортосунда үч тараптуу өз ара мамилелердин болушу маанилүү.
4) Мазмуну жана формасы: сөздүн мазмуну соттук кароонун негизги предметтеринин бирин түзөт жана шыкактоонун маанилүү элементи болуп саналат. Мазмунду талдоодо сүйлөө канчалык чагымчыл жана түз болгонун, ошондой эле анын формасы, стили, сүйлөө аргументтеринин мүнөзү же тең салмактуулугу эске алынышы керек.
5) Сөздүн таасиринин даражасы: сөздүн таасиринин даражасы анын жеткиликтүүлүгү, ачыктыгынын мүнөзү, мааниси жана аудиториясынын көлөмү сыяктуу элементтерди камтыйт. Ошондой эле, сөз коомдук болуп саналабы же жокпу, кандай жайылтуу каражаттары колдонулгандыгын эске алуу керек, мисалы – жалгыз брошюрада, негизги маалымат каражаттарында же Интернет аркылуу жайгаштыруу; билдирүүлөрдүн жыштыгы, саны жана камтылышы; аудиториянын шыкактоого ылайык иш-аракет кылууга каражаты барбы, билдирүү (же иш) адамдардын чектелген чөйрөсүнө жайылтылганбы же жалпыга жеткиликтүү болгонбу.
6) Ыктымалдуулук, анын ичинде кайтарылгыс: шыкактоо, аныктама боюнча, аягына чыгарылбаган кылмыштарга кирет. Шыкакчылык менен сүйлөө аркылуу жайылтылган иш-аракеттер сөзсүз түрдө ушул сөздө кылмыштын курамы болушу үчүн жасалбашы керек. Ошентсе да зыян келтирүү тобокелдиги кандайдыр бир даражада болушу керек. Демек, сот айтылган сөздүн максаттуу топко каршы иш-аракеттерге алып келиши ыктымалдыгы бар же жок экендигин аныктап, себеп-натыйжа байланышынын түз болушу керектигин эске алышы керек

3.1. Мыйзам жол берилген чектөөлөргө карата негиздердин тизмесин, принциптерди жана критерийлерди так белгилеши керек.
Кыргыз Республикасынын Конституциясынын 10-беренесинин 4 жана 5-бөлүктөрү так эмес формулировкалардын айкын мисалы боло алат:
4. Өсүп келе жаткан муунду коргоо максатында Кыргыз Республикасынын элинин моралдык жана адеп-ахлактык баалуулуктарына, коомдук аң-сезимине карама-каршы келген иш-чаралар мыйзам менен чектелиши мүмкүн.
5. Чектелүүгө жаткан иш-чаралардын тизмеги, жеткиликтүүлүгү жана жайылтылуусу чектелген маалыматтардын тизмеги мыйзам менен белгиленет.
КР “Массалык маалымат каражаттары жөнүндө” мыйзамынын 23-беренсинде калкка жайылтууга жатпаган маалыматтардын жабык тизмеси бар:
Массалык маалымат каражаттарында:
а) мамлекеттик сырларды жана коммерциялык сырды ачууга;
б) учурдагы конституциялык түзүлүштү күч менен кулатууга жана бузууга, Кыргыз Республикасынын жана башка кандай гана болбосун мамлекеттин суверендүүлүгүн жана аймактык бүтүндүгүн бузууга чакырык жасоого;
в) согушту, зомбулукту жана ырайымсыздыкты, улуттук, диний обочолонууну жана башка элдерди жана улуттарды жек көрүүнү насаттоого;
г) элдердин граждандык ар-намысын мазактоого;
д) динге ишенгендердин жана дин кызматкерлеринин диний сезимдерин мазактоого;
е) порнографиялык материалдарды жайылтууга;
ж) уят деп эсептелген сөздөрдү колдонууга;
з) жарандык жана улуттук этиканын нормаларын бузуп, мамлекеттик символиканын атрибуттарын (герб, желек, гимн) мазактаган материалдарды таратууга;
и) инсандын ар-намысына жана кадыр-баркына шек келтирүүгө;
к) жалган маалыматты атайылап калкка жарыялоого жол берилбейт.

Бул мониторингдин отчеттук мезгилин карап жатып, “Анык эмес (жалган) маалыматтардан коргоо жөнүндө” мыйзамды кайрадан белгилөө керек. Долбоор этабындагы мыйзамды талдоодон: “Мыйзам долбоору адам укуктарын жана эркиндиктерин жөнгө салууга, тактап айтканда Интернет мейкиндигинин социалдык тармактарында өз оюн эркин билдирүүгө тыюу салууга багытталган. Чындыгында, мыйзам тарабынан цензура киргизилүүдө, анткени маалыматтын белгилүү бир түрүн жайылтууга тыюу салынат. Бул маалыматка бийликтин дарегине сын киргизилиши мүмкүн. Анык эмес маалыматты чектөөгө жамынып, бийликтегилер коомдогу ишмердүүлүгүн жана жүрүм-турумун сындоого тыюу салышы мүмкүн. Коомдук колдоого ээ болууну көздөгөн коомдук адамдар категориясына кирүү менен чиновниктер сындын объектиси, анын ичинде интернет мейкиндигинде болушу мүмкүн деп автоматтык түрдө макул болушат. Өз кезегинде, Кыргыз Республикасынын Конституциясынын 10-беренесинин 2-бөлүгүнө ылайык КР мыйзамынын 2021-жылдын 5-майындагы №59 редакциясында Кыргыз Республикасында цензурага жол берилбейт. Массалык маалымат каражаттары эркин жана өз ишин мыйзамга ылайык жүзөгө ашырат. Мындан тышкары, КР Конституциясынын 63-беренесинин 1-бөлүгүнө ылайык азыркы учурда сөз, басма сөз жана массалык маалымат каражаттарынын эркиндигин чектеген мыйзамдарды кабыл алууга тыюу салынат”.

3.2. Дискриминацияга, кастыкка же зомбулукка түрткү болгон жек көрүүчүлүктү пропагандалоого мыйзамдуу түрдө тыюу салынышы керек.
КР Конституциясынын 32-беренесине ылйык басмырлоого, кастыкка же зомбулукка чакырган улуттук, расалык, диний жек көрүүчүлүктү, гендердик жана башка социалдык үстөмдүктү үгүттөөгө тыюу салынат.
Бирок, Президент өзү бир нече жолу айрым ММКга жана жалпы жарандык коомго карата терс мамилени көрсөттү. Анын журналисттерди маалыматты бурмалап, бирөөнүн буйругун аткарып жатат деп айыптаган Азаттыкка карата сын-пикирлери медиа коомчулуктун катуу реакциясын жаратты. Журналисттердин жана медиа уюмдардын пикири боюнча Президенти ушундай көрүнүш менен Кыргызстанда эркин басма сөзгө коркунуч жаратууда. Мындай билдирүүлөр Президентти колдогон адамдар, анын сын-пикирин тастыктаган фактылардын жоктугуна карабастан, ММКны коркутуп баштаганы менен коркунучтуу. Бул сын расмий бийликке келгенге чейин эле башталган, бирок кызматка киришкенден кийин дагы уланган. Садыр Жапаров өзүнүн телеграмма каналында айрым уюмдар, анын ичинде медиа Батыш тарабынан каржыланат деп жарыялаган. Бул жарыялоодон кийин Жапаровдун жактоочулары коммерциялык эмес уюмдарды жана көз карандысыз ММКны “элдин душмандары”, “Мекенди саткандар” деп айыпташкан.
КР Жогорку Кеңешинин депутаттары да медиа жана жарандык сектордун өкүлдөрүнө карата терс риторикага жол беришет. Алсак, “Ата-Журт” фракциясынын мүчөсү Надира Нарматова ММКны аккредитациялоодо журналисттердин тажрыйбасын жана алардын коомчулук үчүн кызыкчылыгын эске алууну сунуштаган, ошондой эле ал парламенттин жыйындарынан бир нече телеканалдар жана интернет-сайттар трансляциялап жаткандыгына нааразычылыгын билдирген. Ошол эле Нарматованын демилгеси менен SuperTVнын журналистине КР Жогорку Кеңешинин имаратына кирүүгө тыюу салынган.
Бардык аталган кейстер, анын ичинде буга чейинки индикаторлордо баяндалган мамлекеттик бийликтин өкүлдөрү ар кандай жолдор менен сөз эркиндигин чектөөгө мүмкүнчүлүк берген бардык учурлар жазасыз калган.
Сунуштар.
1. Мамлекеттик жана мамлекеттик эмес ММКлар, анын ичинде КТРКнын алкагында иштеп жаткан ММКлар өз ишин мамлекеттин мыйзамсыз кийлигишүүсүз жүргүзө ала турган медиа чөйрөнү камсыз кылуу.
2. Пикирди эркин билдирүү жана башка негизги эркиндиктерди, анын ичинде онлайн платформалар аркылуу мыйзамдуу түрдө ишке ашыргандыгы үчүн эч кимдин кылмыш жоопкерчилигине тартылбашын, соттолбошун же өч алуу үчүн эркиндигинен ажыратылбашын камсыз кылуу; журналисттердин, активисттердин же башка сын көз караштагы адамдардын катышуусу менен ар кандай сот иштеринде тийиштүү укуктук процедуралардын жана акыйкат соттук териштирүүнүн стандарттарын кынтыксыз сактоону камсыз кылуу.
3. Жек көрүүчүлүктү же кастыкты “козгоо” үчүн жазаны кароочу Кылмыш-жаза кодексинин 330-беренесин так жана эки мааниде эмес формулировкаланышы жана Жарандык жана сасий укуктар жөнүндө эл аралык пакттын 19-беренесин бузуу менен өз пикирин билдирүү эркиндигин мыйзамсыз чектөө максатында колдонбоо үчүн кайра карап чыгуу.
4. ММКнын жана эксперттердин сунуштарына ылайык жакында кабыл алынган “Анык эмес (жалган) маалыматтан коргоо жөнүндө” мыйзамды эл аралык стандарттарга ылайык келтирүү жана аны Жарандык жана сасий укуктар жөнүндө эл аралык пакттын 19-беренеси менен корголгон мыйзамдуу сөз эркиндигин басуу үчүн пайдаланууга жол бербөө максатында кайра карап чыгуу.
5. Коркутуу жана ММКны, журналисттерди унчукпоого мажбурлоо үчүн курал катары диффамация жөнүндө соттук дооматты колдонууну болтурбоо, анын ичинде мамлекеттик кызматкерлерди жана мурунку кызмат адамдарын мындай кадамдардан алыс болууга үндөө жана зыяндын ордун толтуруунун жогорку чегин белгилөө.
6. Салттуу баалуулуктарды жайылтуу аракеттери пикирди эркин билдирүүгө же башка негизги эркиндиктерди мыйзамсыз чектөөгө алып келбешин жана теңдикти жана басмырлоону бузбашын камсыздоо.
7. Коомдук кызыкчылыкты билдирген маселелер боюнча пикир айтуу үчүн жарандык коомдун активисттерине, журналисттерге, блоггерлерге жана сөз эркиндигин колдонгон башка адамдарга карата кастык жана стигматикалык комментарийлерден алыс болуу; офф-лайн жана онлайн режиминдеги коркутууларды жана аларга кол салууларды ачык жана сөзсүз түрдө айыптоо.
8. Жарандык коомдун активисттерине, журналисттерге, блоггерлерге жана бийликти сындаган жана/же коомдук кызыкчылыктарды чагылдырган башка адамдарга каршы жасалган коркутуу, куугунтуктоо жана кол салуу учурларын ыкчам, кылдат жана калыс иликтөө.
9. Журналисттерге коомдук кызыкчылыкты билдирген маалыматтарды берүү жөнүндө мыйзамдардын талаптарын сактабаган кызмат адамдарын жоопкерчиликке тартуу жана бул иштер боюнча ар тараптуу статистикалык маалыматтарды жарыялоо.