Чечимдерди кабыл алууга катышуу укугу

1-стандарт. Ар бир адам чечимдерди кабыл алууга катышууга укуктуу.
Чечимдерди кабыл алууга катышуу укугунун негизги кепилдиктери эл аралык укуктун төмөнкү булактарында жарыяланган:
БУУнун Башкы Ассамблеясы тарабынан 1948-жылдын 10-декабрында кабыл алынган Адам укуктарынын Бүткүл дүйнөлүк декларациясынын 21-беренесинде:
1.Ар бир адам өз өлкөсүн башкарууга түздөн-түз же эркин шайланган өкүлдөрү аркылуу катышууга укуктуу.
2.Ар бир адам өз өлкөсүндө мамлекеттик кызматка бирдей жетүүгө укуктуу.
3.Элдин эрки өкмөттүн бийлигинин негизи болушу керек; бул эрк жалпыга бирдей жана бирдей шайлоо укугунда жашыруун добуш берүү жолу менен же добуш берүү эркиндигин камсыз кылган башка бирдей формалар аркылуу өткөрүлө турган мезгилдүү жана фальсификацияланбаган шайлоолордо өзүн көрсөтүшү керек.

Чечимдерди кабыл алууга катышуу маселелери ошондой эле адам укуктарынын жана эркиндиктеринин кеңири тизмегин камтыйт, алардын арасында: ар бир адамга бардык укуктарды жана адамдын бардык эркиндиктерин эч кандай айырмалабастан таануу – басмырлабоо принциби (АУЖДнын 2-беренеси); ар бир адамдын укук субъективдүүлүгүн таануу укугу – укуктарга ээ болуу жана жоопкерчиликтерди тартуу, укуктук жөндөмдүүлүктү жана аракетке жөндөмдүүлүктү таануу (6-берене); мыйзам алдында теңдик жана эч кандай айырмалоосуз, мыйзамды бирдей коргоо укугу, кандайдыр бир басмырлоодон бирдей коргоо укугу (7-берене); мыйзамга ылайык компетенттүү улуттук соттор тарабынан укуктарды натыйжалуу калыбына келтирүү укугу (8-берене); толук теңдиктин негизинде ишти кароого ачык-айкын жана көз карандысыз жана калыс соттун адилеттүүлүктүн бардык талаптарын сактоо менен укуктарды жана милдеттерди аныктоо же коюлган кылмыш жоопкерчилигинин негиздүүлүгүн аныктоо укугу (10-берене); мамлекеттин чегинде эркин жүрүү укугу, тиешелүү түрдө улуттук же жергиликтүү деңгээлде катышуу укугу, каалаган өлкөдөн, анын ичинде өз өлкөсүнөн чыгып кетүү жана өз өлкөсүнө кайтып келүү укугу (13-берене); ой жүгүртүү, абийир жана дин эркиндиги, анын ичинде өз динин же ишенимин өзгөртүү эркиндиги, өз динин же ишенимин жеке жана башкалар менен биргеликте, диний жана ырым-жырымдарды окутууда, сыйынууда жана аткарууда коомдук же жеке тартипте эркин болуу (18-берене); кандай гана болбосун каражаттар менен жана мамлекеттик чек араларга карабастан маалыматты жана идеяларды издөө, алуу жана жайылтуу эркиндиги (19-берене); тынч чогулуштар жана ассоциациялар эркиндигине укук (20-берене); өз кызыкчылыктарын коргоо үчүн кесиптик союздарды түзүү жана кесиптик союздарга кирүү укугу (23-берененин 4-бөлүгү). АУЖДа белгиленген адам укуктарынын жана эркиндиктеринин тизмеси Кыргыз Республикасы катышуучусу болуп саналган БУУнун Адам укуктары боюнча негизги келишимдеринде жүктөлгөн милдеттенмелер аркылуу ишке ашырылат. Мүчө-мамлекеттин тиешелүү милдеттенмелери белгилүү бир келишимде каралган контролдук механизмдер менен камсыз кылынган.
Чечимдерди кабыл алууга катышуу укугу менен жалпы кызыкчылыктар, экономикалык эмес жана диний эмес иш же максат менен байланышкан адамдардын ыктыярдуу биригүүсүнө негизделген уюшкан жана көз карандысыз коммерциялык эмес уюмдардын мүмкүнчүлүктөрү (укуктук кепилдиктери) каралат. Катышуу укугун жүзөгө ашыруу мыйзамга ылайык институционалдык форманын же түзүмдүн, ошондой эле юридикалык жактын статусунун болушун болжолдошу мүмкүн (мында демократиялык коомдун талаптарына жооп бербеген укуктук эмес мыйзамдардын бар экендигин белгилей кетүү маанилүү). Ушуга байланыштуу чечимдерди кабыл алууга катышуу укугу бирикмелердин мүчөлөрүнүн же бирикмелердин башкаруу органдарына кирген адамдардын жарандык институтуна байланыштуу болушу мүмкүн же бул укукту улуттук же жергиликтүү деңгээлде жүзөгө ашыруунун белгилүү бир өзгөчөлүктөрү, чет өлкөлүк бирикмелердин же чет өлкөлүк катышуусу бар бирикмелердин ишинин негиздүү өзгөчөлүктөрү болушу мүмкүн. Улуттук ЖКУлар ассоциациялардын, союздардын, коалициялардын, тармактардын жана бирикмелердин биргелешкен ишинин башка формаларынын, анын ичинде эл аралык бирикмелердин алкагында чечимдерди кабыл алууга катышуу укугун жүзөгө ашырууга укуктуу.
Чечимдерди кабыл алууга катышуу контекстинде ЖКУнун биргелешкен ишин жүзөгө ашыруу биргелешкен иштин белгилүү бир мүчөсүн (ассоциацияларда, союздарда, коалицияларда, тармактарда жана биргелешкен иштин башка формаларында) – бирикмени кандай болбосун мажбурлоону жокко чыгарып, катышуу жана чечим кабыл алуу маселелерин өз алдынча чечүү укугун кепилдөөгө тийиш. Чечим кабыл алуу укугу демократиялык талаптарга ылайык келген белгилүү бир шарттар менен, ошондой эле адам укуктары боюнча эл аралык келишимдерден келип чыккан жол берилген чектөөлөр менен айкалыштырылышы мүмкүн.
1.1. Мыйзам ар бир адамга, адамдардын тобуна, анын ичинде ЖКУга жана алардын өкүлдөрүнө эч кандай басмырлоосуз чечимдерди кабыл алууга катышуу укугуна кепилдик берет.
Кыргыз Республикасынын Конституциясынын 1-беренсинин 4-пунктуна ылайык “Кыргыз Республикасынын эли эгемендиктин ээси жана мамлекеттик бийликтин жападан жалгыз булагы болуп саналат”, 2-берененин 3-пунктуна ылайык “Кыргыз Республикасынын жарандары өзүнүн бийлигин түздөн-түз шайлоолордо жана референдумдарда (бүткүл элдик добуш берүү), ошондой эле мамлекеттик органдар, жергиликтүү өз алдынча башкаруу органдары аркылуу Конституциянын жана Кыргыз Республикасынын мыйзамдарынын негизинде жүзөгө ашырат”.
Ошондой эле Кыргыз Республикасынын Конституциясынын 37-беренесинде жарандардын мамлекеттин иштерин башкарууга катышуудагы негизги укуктары жазылган: 1. Кыргыз Республикасынын жарандары мамлекеттик органдарга жана жергиликтүү өз алдынча башкаруу органдарына шайлоого жана шайланууга, ошондой эле референдумга катышууга укуктуу. 4. Кыргыз Республикасынын жарандары мыйзамдарды, республикалык жана жергиликтүү маанидеги чечимдерди талкуулоого жана кабыл алууга катышууга укуктуу. 5. Мыйзамда белгиленген мөөнөттө негиздүү жооп берүүгө милдеттүү болгон мамлекеттик органдарга, жергиликтүү өз алдынча башкаруу органдарына жана алардын кызмат адамдарына ар бир адам кайрылууга укуктуу. 6. Жарандар республикалык жана жергиликтүү бюджеттерди түзүүгө катышууга, ошондой эле бюджеттен иш жүзүндө чыгышталып жаткан каражаттар жөнүндө маалымат алууга укуктуу.
Жарандардын мамлекеттик иштерге катышуу укугун камсыз кылуучу негизги куралдар жана ЧУА:
1. Суроо-талап – Маалыматтарга жетүү жөнүндө мыйзамга ылайык ар бир жаран жазуу жүзүндөгү суроо-талапты мамлекеттик же муниципалдык мекемеге жиберүүгө жана ага 14 күндүн ичинде толук жооп алууга укуктуу; Чектөөлөр 1) улуттук коопсуздукту, коомдук тартипти коргоого; 2) калктын ден соолугун же адеп-ахлагын коргоого; 3) башка адамдардын укуктарын жана эркиндиктерин коргоого тиешелүү маалыматтарга гана тиешелүү.
2. Сунуш – жарандардын кайрылуу тартиби жөнүндө мыйзамга ылайык — бул мыйзамдарды жана башка ченемдик укуктук актыларды жакшыртуу, Кыргыз Республикасынын мамлекеттик бийлик органдарынын жана жергиликтүү өз алдынча башкаруу органдарынын ишин жакшыртуу, мамлекеттин жана коомдун экономикалык, саясий, социалдык-маданий жана башка иш чөйрөлөрүнүн маселелерин чечүү боюнча жарандын сунушун камтыган кайрылуу.
3. Жеке кабыл алуу – жарандардын кайрылуу тартиби жөнүндө мыйзамдын алкагында кайрылуулардын маңызы боюнча чечим кабыл алууга укуктуу мамлекеттик бийлик органдарынын, жергиликтүү өз алдынча башкаруу органдарынын кызмат адамдары жана жетекчилери жарандарды жумасына бир жолудан кем эмес жеке кабыл алууга милдеттүү.
4. Мыйзам долбоорлорун коомдук талкуулоо – Жогорку Кеңештин регламенти жөнүндө мыйзамга ылайык жарандык коомдун уюмдарынын өкүлдөрү, эксперттер жана башка кызыкдар тараптар депутаттарга, комитеттерге, жумушчу топторго мыйзам долбооруна сунуштарды киргизүүгө укуктуу.
5. Бюджеттин долбоорун коомдук угуулар – бул жергиликтүү өз алдынча башкаруунун шайлануучу органдары тарабынан калктын пикирин изилдөө үчүн өткөрүлүүчү ачык талкуу түрүндөгү уюштурулган иш-чара. Тартиби жана жол-жобосу Кыргыз Республикасынын Бюджеттик кодекси менен жөнгө салынат.
Жарандардын жергиликтүү маанидеги маселелерге катышуусу “Жергиликтүү мамлекеттик администрация жана жергиликтүү өз алдынча башкаруу органдары жөнүндө” мыйзам менен жөнгө салынган. 19-берененин 2-бөлүгү “Жергиликтүү коомдоштуктун жергиликтүү өз алдынча башкарууну жүзөгө ашырууга өкүлчүлүктүү катышуусу жергиликтүү кеңештер аркылуу ишке ашырылат”. 3. Жергиликтүү коомдоштуктун жергиликтүү өз алдынча башкарууну жүзөгө ашырууга түздөн-түз катышуусу төмөнкүдөй формада жүзөгө ашырылат: 1) коомдук жана мамлекеттик турмуштун маселелерин жана жергиликтүү маанидеги маселелерди жергиликтүү коомдоштуктун мүчөлөрүнүн жыйындарында (чогулуштарында), курултайларда талкуулоо; 2) жергиликтүү кеңештердин депутаттарын шайлоо; 3) ченем жаратуу демилгесин көтөрүү жана/же жергиликтүү маанидеги өзгөчө маанилүү маселелер боюнча тикелей добуш берүүгө катышуу.”.
Жергиликтүү өз алдынча башкарууну уюштуруунун формалары жөнүндө айтып жатып, территориалдык коомдук жергиликтүү өз алдынча башкаруу органдарына (ТАӨБ) көңүл бурбай коюуга болбойт. Аларга үй, көчө, кварталдык комитеттер, микрорайондордун коомдук кеңештери сыяктуу жашоочулар өздөрү түзгөн ар кандай комитеттер жана кеңештер кирет. Алардын катарына чакан коомдук уюмдар жана шайлануучу адамдар, анын ичинде көп батирлүү үйлөрдөгү подъезда жана кабаттар боюнча улуулар кирет. Территориалдык коомдук өз алдынча башкаруу органдары аймактык кызыкчылыктардын негизинде түзүлгөн – өз аймагында коомдук тартипти орнотуу, тазалыкты сактоо, бак-дарактарды коргоо, короолорду жана подъезддерди тазалоо, коммуникациялар жана сантехника тармактарын оңдоо ж.б. Акыркы мезгилде жеке батирге ээ болуунун өнүгүүсү менен кондоминиумдарды – көп батирлүү үйлөрдө турак жай менчик ээлеринин бирикмелерин уюштуруу, ошондой эле кондоминиумдар ассоциацияларын түзүү практикага көбүрөөк кирүүдө.
Ошондой эле жарандар коомдук кеңештерге өз талапкерлигин көрсөтүү мүмкүнчүлүгүнө ээ – бул министрликтер, мамлекеттик комитеттер жана администрациялык ведомстволор менен өз ара аракеттенүү жана кызматташуу, ошондой эле ушул министрликтердин, мамлекеттик комитеттердин жана администрациялык ведомстволордун ишине мыйзамда белгиленген тартипте коомдук мониторинг жүргүзүү үчүн коомдук башталышта жарандык коомдун өкүлдөрүнөн түзүлгөн консультациялык-байкоочу органдар. Коомдук кеңештер өз ишин ушул министрликтерге, мамлекеттик комитеттерге жана администрациялык ведомстволорго көз каранды болбостон, ачык жана коомдун кызыкчылыгында жүзөгө ашырат. Коомдук кеңештер Комиссия тарабынан конкурстук негизде коомчулуктун, анын ичинде коммерциялык эмес уюмдардын, илимий чөйрөлөрдүн, бизнес-ассоциациялардын, кесиптик жана тармактык союздардын, министрликтин, мамлекеттик комитеттин жана администрациялык ведомствонун иши менен байланышкан чөйрөлөрдүн эксперттик коомчулугунун өкүлдөрүнөн түзүлөт.
Кыргыз Республикасынын мыйзамдарына ылайык жарандык коом чечимдерди кабыл алуу процесстерине коомдук кеңештер, жарандык мониторинг жана бийлик органдары менен өз ара аракеттенүү аркылуу, ошондой эле мыйзам долбоорлорун кароодо коомдук талкууларга катышуу жолу менен катышууга укуктуу. Кыргыз Республикасынын мыйзамдары чечимдерди кабыл алуу процесстерине катышуу укугунда ЖКУну басмырлабайт.
1.2. ЖКУ эч кандай басмырлоосуз берүүгө коомдук иш-чараларга катышууга жана улуттук жана жергиликтүү маанидеги маселелер боюнча сунуштарды берүүгө чакырылат.
Отчеттук мезгилде жарандык мейкиндиктин тез кыскаруусу жана жарандардын жана ЖКУнун Кыргызстанда чечим кабыл алууга катышуусун камсыз кылуучу укуктук кепилдиктердин чектелиши байкалууда. Алсак, коомдук талкуусуз жана көптөгөн мыйзам бузуулар менен Конституция, Республикалык жана жергиликтүү парламентти шайлоо жөнүндө мыйзамдар, Кылмыш-жаза мыйзамдары, Салык мыйзамдары кабыл алынган. Өлкөнүн биринчи адамдарынын риторикасы жарандык сектордун дарегине ачык коркутууларга жол берет, журналисттерди, оппозиционерлерди, жарандык активисттерди кармоо жана кылмыш жоопкерчилигине тартуу көбөйүүдө, алар адам укуктарын жана процесстик кепилдиктерди олуттуу бузуу менен коштолот. Оппозиционерлерге, журналисттерге, жарандык активисттерге мезгил-мезгили менен “белгисиз” жарандар тарабынан кол салуулар (физикалык зомбулук) катталууда, алар тийиштүү түрдө иликтенбейт жана сыягы мамлекеттик органдар тарабынан колдоого алынат.
Бардык жол-жоболорду бузуунун жана ЖКУнун мамлекеттик чечимдерди кабыл алуу процессине катышуу мүмкүнчүлүгүнүн жоктугунун ачык мисалдары:
1. Экономикада өзгөчө кырдаал режими. Жогорку Кеңеш экономикага өзгөчө кырдаалдар режимин киргизүүгө мүмкүндүк берген мыйзам долбоорун үч окууда дароо кабыл алган. Бул мыйзам долбоору бизнес-ассоциациялар менен талкууланган эмес жана коомдук талкуудан өткөн жок. Экономикада өзгөчө кырдаалдар режими азык-түлүк коопсуздугун камсыз кылууга, социалдык маанилүү продуктуларга бааларды турукташтырууга, экономика тармактарын калыбына келтирүүгө, тышкы соода менен болгон кырдаалды жакшыртууга, мамлекеттик бюджетти турукташтырууга, мамлекеттик карызды төлөө темпин жакшыртууга жана экономикага инвестицияларды тартууга багытталган. Бирок, жакшы максаттарга карабастан, кабыл алынган мыйзам долбоору мыйзам тарабынан белгиленген процедуралардан четтеп кетти. Министрлер Кабинети мамлекеттин бюджетинин 20% бөлүштүрүүгө, салык режимин өзгөртүүгө, соода түйүндөрүнүн кассаларынан акча каражаттарын алууга, парламент менен макулдашпастан бюджет алдындагы карыздарды реструктуризациялоого, мамлекеттик сатып алуулардын атайын тартибин киргизүүгө укуктуу.
2. Жарандык активисттерди, журналисттерди, оппозиционерлерди кылмыш жоопкерчилигине тартуу. Отчеттук мезгилде бийлик менен макул эместигин ачык билдирген, социалдык тармактарда билдирүү жасаган, иш-чараларды уюштурган жана митингдерге чыккан жарандык активисттерди кармоо учурлары көбөйгөн. Бул фактор башка пикирлерди гана басаңдатпастан, чечим кабыл алуу процесстерине активдүү катышуу үчүн ЖКУну демотивациялай тургандыгын белгилей кетүү керек.
Жогоруда аталган жагдайларды эске алуу менен Кыргызстанда маанилүү чечимдерди кабыл алууда процедуралар жана эрежелер иштебей калат, ал эми ЖКУнун пикири тийиштүү көңүлгө алынбайт деп жыйынтыктоого болот. Ошентсе да, мыйзам менен жарандардын чечим кабыл алуу процессине катышуусу үчүн негиз салынган жана кадимки убакта жарандар тигил же бул чечимдерге катышуу жана таасир этүү мүмкүнчүлүгүнө ээ.
2-стандарт. ЖКУнун чечим кабыл алууга катышуу укугун камсыз кылуу мамлекеттин милдети
Чечимдерди кабыл алууга катышуу укугу деп жалпы кызыкчылыктар, экономикалык эмес жана диний эмес иш же максат менен байланышкан адамдардын ыктыярдуу биригүүсүнө негизделген уюшкан жана көз карандысыз коммерциялык эмес уюмдардын мүмкүнчүлүктөрү (укуктук кепилдиктери) каралат. Катышуу укугун жүзөгө ашыруу мыйзамга ылайык институционалдык форманын же түзүмдүн, ошондой эле мыйзамга ылайык юридикалык жактын статусунун болушун божомолдошу мүмкүн (мында демократиялык коомдун талаптарына жооп бербеген укуктук эмес мыйзамдардын бар экендигин белгилей кетүү маанилүү). Ушуга байланыштуу чечимдерди кабыл алууга катышуу укугу бирикмелердин мүчөлөрүнүн же бирикмелердин башкаруу органдарына кирген адамдардын жарандык институтуна байланыштуу болушу мүмкүн же бул укукту улуттук же жергиликтүү деңгээлде жүзөгө ашыруунун белгилүү бир өзгөчөлүктөрү, чет өлкөлүк бирикмелердин же чет өлкөлүк катышуусу бар бирикмелердин ишинин негиздүү өзгөчөлүктөрү болушу мүмкүн. Улуттук ЖКУлар ассоциациялардын, союздардын, коалициялардын, тармактардын жана бирикмелердин биргелешкен ишинин башка формаларынын, анын ичинде эл аралык бирикмелердин алкагында чечимдерди кабыл алууга катышуу укугун жүзөгө ашырууга укуктуу.
Чечимдерди кабыл алууга катышуу контекстинде ЖКУнун биргелешкен ишин жүзөгө ашыруу биргелешкен иштин белгилүү бир мүчөсүн (ассоциацияларда, союздарда, коалицияларда, тармактарда жана биргелешкен иштин башка формаларында) – бирикмени кандай болбосун мажбурлоону жокко чыгарып, катышуу жана чечим кабыл алуу маселелерин өз алдынча чечүү укугун кепилдөөгө тийиш. Чечим кабыл алуу укугу демократиялык талаптарга ылайык келген белгилүү бир шарттар менен, ошондой эле адам укуктары боюнча эл аралык келишимдерден келип чыккан жол берилген чектөөлөр менен айкалыштырылышы мүмкүн.
Кыргызстанда жарандардын жана ЖКУнун чечимдерди кабыл алууга катышуу укуктарын камсыз кылуу жөнүндө атайын мыйзам жок, бирок бир катар мыйзамдарда бул укуктарды ишке ашырууну камсыз кылган ченемдер бар. Бул чөйрөнү жөнгө салуучу негизги мыйзамдар болуп төмөнкүлөр саналат: Кыргыз Республикасынын Конституциясы, Кыргыз Республикасынын Бюджеттик кодекси, “Жогорку Кеңештин регламенти жөнүндө” мыйзам, “Жарандардын кайрылуусунун тартиби жөнүндө” мыйзам, “Мамлекеттик органдардын жана жергиликтүү өз алдынча башкаруу органдарынын карамагында турган маалыматтарга жетүү жөнүндө” мыйзам, “Жергиликтүү өз алдынча башкаруу жөнүндө” мыйзам, “Мамлекеттик органдардын коомдук кеңештери жөнүндө” мыйзам, ошондой эле Парламентке жана Жергиликтүү кеңештерге шайлоо процессин жөнгө салуучу мыйзамдар. Мындан тышкары, Кыргызстанда мамлекеттин укуктук системасынын курамдык бөлүгү болуп саналган бир катар эл аралык келишимдер ратификацияланган, мисалы: Жарандык жана саясий укуктар жөнүндө эл аралык пакт (ЖСУЭП); Баланын укуктары жөнүндө конвенция; Майыптардын укуктары жөнүндө конвенция; ЭСМУЭП, АДЖК, Адам укуктарынын жалпы декларациясы ж.б.

2.1. Мыйзам Интернетти жана ар кандай маалыматтык тутумдарды ЖКУнун чечим кабыл алууга катышуусун камсыз кылуу үчүн колдонууга кепилдик берет.
Жогоруда аталган мыйзамдардын ар биринде мамлекеттик органдарга интернет аркылуу кайрылуу мүмкүнчүлүгү каралган. Дээрлик ар бир ведомствонун электрондук кайрылуу мүмкүнчүлүктөрүн камтыган өзүнүн вебсайты бар. Айрым ведомстволор донорлордун колдоосу менен бул процедураны жеңилдетүүчү тиркемелерди иштеп чыгууда. Мисалы, Жогорку Кеңештин регламенти жөнүндө мыйзамда жарандардын Кыргыз Республикасынын Парламенти менен өз ара аракеттенүүсүнүн негизги эрежелери жазылган.
154-берененин 1-бөлүгү. Жарандык коомдун уюмдарынын өкүлдөрү, эксперттер жана башка кызыкдар болгон тараптар депутаттарга, комитеттерге, жумушчу топторго Жогорку Кеңеш тарабынан биринчи окууда каралганга чейин мыйзам долбооруна карата сунуш киргизүүгө укуктуу. 155-берененин 1-бөлүгү. Көз карандысыз эксперттер, илимий-изилдөө мекемелеринин, жарандык коомдун уюмдарынын өкүлдөрү депутаттардын кароосунда турган мыйзамдын долбоору боюнча коомдук экспертизанын натыйжаларын (эксперттик корутундуларды, талдоолорду, пикирлерди, баалоолорду, сунуштарды, укуктук, укук коргоо, гендердик, экологиялык, коррупцияга каршы жана башка экспертизаларды кошуп алганда) Жогорку Кеңешке, фракцияларга жана комитеттерге жибере алат. 156-берененин 1-бөлүгү. Жарандар жана жарандык коомдун өкүлдөрү Жогорку Кеңеш тарабынан бекитилүүчү жободо каралган тартипте Жогорку Кеңештин жана анын органдарынын ачык жыйналыштарына катышууга укугу бар. 2. Жогорку Кеңештин иши менен таанышуу жана анын ишинин айкындуулугун камсыз кылуу үчүн жарандар жана чет мамлекеттердин, эл аралык уюмдардын, жарандык коомдун, окуу жайларынын өкүлдөрү атайын жобо менен аныкталган тартипте Жогорку Кеңешке келүүгө укуктуу. 4. Төрага же анын орун басарлары кызматташуунун натыйжалуулугун баалоо, кызматташуунун жаңы багыттары жөнүндө чечим кабыл алуу жана биргелешкен иш-чараларды Жогорку Кеңештин ар жылдык иш планына киргизүү максатында жарандык коомдун уюмдары менен жыл сайын жолугушууларды өткөрөт. 5. Парламенттик угуулардын, конференциялардын, “тегерек үстөлдөрдүн”, семинарлардын, кеңешмелердин, жыйналыштардын, анын ичинде жерине баруу жана жарандык коом уюмдарынын катышуусу менен өткөрүлүүчү башка иш-чаралардын аудио жазылмасы, стенограммасы бир жумалык мөөнөттө Жогорку Кеңештин сайтында жайгаштырылат. 157-берененин 1-бөлүгү. Жогорку Кеңештин ишин чагылдыруу жыйналыштарды телекөрсөтүү жана радио уктуруу, башка мамлекеттик жалпыга маалымдоо каражаттары боюнча берүү жолу менен, ошондой эле Жогорку Кеңештин сайты аркылуу камсыз кылынат.
Бирок, интернет ресурстары аркылуу өз ара аракеттешүү тартиби толугу менен регламент менен жөнгө салынган эмес жана бул үчүн атайын тиркемелер жана кошумча мыйзам алдындагы актылар түзүлөт. Алсак, 2017-жылдын 21-ноябрында Кыргыз Республикасы “Ачык Өкмөт” Өнөктөштүгүнүн 75-катышуучусу болгон. 2018-жылдын 16-октябрында Кыргыз Республикасынын Өкмөтү өзүнүн № 360-б буйругу менен 2018-2020-жылдары Кыргыз Республикасында Ачык Өкмөттү түзүү боюнча улуттук иш-аракеттер планын бекиткен. Аталган Пландын алкагында Кыргыз Республикасынын Юстиция министрлигине ченемдик укуктук актылардын долбоорлорун талкуулоого коомчулуктун катышуу механизмдерин жакшыртуу боюнча милдеттенме жүктөлгөн жана 2019-жылдын ичинде ЧУА долбоорлорун коомдук талкуулоо үчүн Портал иштелип чыккан. Портал Кыргыз Республикасынын Өкмөтү тарабынан белгиленген негизде жана тартипте иштейт. Албетте, токтом өзүнө башка милдеттенмелерди да камтыйт, бирок бул мисалдын контекстинде бул сунуштаманы ишке ашырууну дээрлик ийгиликтүү деп белгилөөгө болот.
2.2. Мыйзам чечимдерди кабыл алууда ЖКУнун жана алардын мүчөлөрүнүн натыйжалуу катышуусун камсыз кылуу менен тиешелүү маалыматтык системаларга жана башка ресурстарга карата так талаптарды камтыйт, айрым социалдык топтордун өзгөчөлүктөрүн жана атайын муктаждыктарын эске алат, ошондой эле чечим кабыл алууда ЖКУнун жана алардын мүчөлөрүнүн кандайдыр бир басмырлоону жокко чыгарат.
Мамлекеттик органдар жана жергиликтүү өз алдынча башкаруу органдары мамлекеттик органдардын жана жергиликтүү өз алдынча башкаруу органдарынын расмий маалыматтарын жайгаштыруу үчүн Интернетте сайттарды түзүүгө милдеттүү. Бул сайтта мамлекеттик органдар жана жергиликтүү өз алдынча башкаруу органдары төмөнкүлөрдү жарыялоого милдеттүү: белгиленген жарыялоо тартибин жана мөөнөттөрүн сактоо менен ченемдик укуктук актыларды; мамлекеттик органдардын жана жергиликтүү өз алдынча башкаруу органдарынын учурдагы чечимдери жана расмий окуялары жөнүндө маалыматтарды; кабыл алынган социалдык маанилүү чечимдер, анын ичинде жарандарга, юридикалык жактарга жаңы милдеттерди жүктөгөн, жоопкерчиликти белгилеген же күчөткөн ченемдик укуктук актылар боюнча маалыматтык түшүндүрмөлөрдү; иштин натыйжалары жөнүндө мамлекеттик органдардын жана жергиликтүү өз алдынча башкаруу органдарынын ар жылдык баяндамаларын; мамлекеттик органдардын жана жергиликтүү өз алдынча башкаруу органдарынын ченемдик укуктук актылардын эффективдүүлүгүнө жана натыйжалуулугуна мониторинг жүргүзүүнүн жана баалоонун натыйжалары жөнүндө, ошондой эле мамлекеттик программаларды ишке ашыруу жөнүндө отчетторду; процессуалдык мыйзамдарда жана маалыматка жетүү жөнүндө мыйзамда белгиленген талаптарды сактоо менен иштин маңызы боюнча белгиленген формада чыгарылган сот актыларынын тексттерин; башка маалыматтык материалдарды.

2.3. Чечимдерди кабыл алууга катышуу укугу маалыматтарды жайгаштырууну, чогултууну жана иштеп чыгууну жана ЖКУнун жана алардын өкүлдөрүнүн пикирлерин эске алуу менен чечимдерди кабыл алууну жеңилдеткен ар кандай Интернет ресурстарды жана маалыматтык системаларды пайдалануу мүмкүнчүлүгүн карайт.
“Жарандардын кайрылуусунун тартиби жөнүндө” мыйзамда жарандардын Интернет аркылуу кайрылууларын кароонун тартиби каралган. Жарандардын электрондук кайрылууларын кабыл алуу үчүн мамлекеттик бийлик органы же жергиликтүү өз алдынча башкаруу органы Интернет тармагында өзүнүн электрондук почтасынын расмий дарегин каттайт. Мамлекеттик органдын же жергиликтүү өз алдынча башкаруу органынын электрондук почтасынын дареги мамлекеттик органдын же жергиликтүү өз алдынча башкаруу органынын расмий сайтына, ал эми ал жок болгон учурда – Кыргыз Республикасынын Өкмөтүнүн расмий сайтына жайгаштырылууга тийиш. Электрондук кайрылууну алгандан кийин 3 жумушчу күндүн ичинде мамлекеттик орган же жергиликтүү өз алдынча башкаруу органы жаранга анын кайрылуусу кароого кабыл алынгандыгы жөнүндө келип түшкөн датасын жана убактысын, берилген кириш номерин жана тиешелүү маалымдама телефондорун көрсөтүү менен же кароодон баш тартуу жөнүндө баш тартуунун себептерин негиздөө менен электрондук билдирүү жиберет. Андан кийин электрондук кайрылуу басылып чыгарылат жана андан ары аны менен иштөө мыйзамда белгиленген тартипте жүргүзүлөт.
ЧУА долбоорлорун коомдук талкуулоонун бирдиктүү мамлекеттик порталы болгон “КоомТалкуу” сайтынын мисалында Интернет ресурстары ЖКУга чечимдерди кабыл алууга катышууга укук берүү мүмкүнчүлүгүнө ээ экендиги байкалат, бирок бул ресурсту колдонуу практикасында төмөнкүдөй көйгөйлөр белгиленди:
– Портал калк арасында анчалык популярдуу эмес. Порталдын ишке киргизилгенден бери 2 жылдын ичинде 597 гана колдонуучу каттоодон өткөн. ЧУАны талкуулоого коомдук катышуу үчүн Интернет ресурстарын натыйжалуу колдонуу үчүн колдонуучулардын чоң базасын камсыз кылуу зарыл, ал эми мамлекет коомдук маалымдуулукту жогорулатуу жана ЖКУнун жана жарандардын талкууга катышуусунун баалуулугун жогорулатуусу зарыл.
– Порталды колдонуу тартиби комментарийлерге жооп берүү жана өздөштүрүү үчүн 7 күндүк мөөнөттү карайт жана мамлекеттик органдар тарабынан кайрылууларды кароо мөөнөттөрүнүн бузулушу көп байкалат. Алсак, порталдын статистикасы көрсөткөндөй, 244 комментарийдин ичинен 37 мөөнөтү бузулган, ал эми 115 такыр жооп берилген эмес. Башкача айтканда, 92 комментарий же 37,7% гана өздөштүрүлүп, жооп берилген.
– Бардык органдар мыйзам долбоорлорун жарыялай бербейт. Порталда жарыяланган 989 ЧУА долбоорунун 92,7% бул Министрлер Кабинетинин же анын ведомстволорунун долбоорлору. Долбоордун 4 же 0,4% Жогорку соттун (Сот департаменти жана Жогорку соттун өзү) өкүлдөрү, 5,6 % – Улуттук банк, 1,3% – КР Президентине караштуу органдар (Улутстатком жана Дин иштери боюнча мамкомиссия) тарабынан жарыяланган. Графикте аткаруу органдарынын мындай чоң пайызы министрликтер саясат аныктоочу органдар болуп саналаары жана өз ишин ченемдик укуктук актылар менен бекемдөө аркылуу жүргүзгөндүгү менен түшүндүрүлөт. Ошол эле учурда ишмердүүлүгү мыйзам менен түздөн-түз байланышкан органдардын бири болуп КР ЖК эсептелет, анын депутаттары мыйзам долбоорун кабыл алууну демилгелей алышат. Бирок, ЖК өз сайтында ЧУА долбоорлорун жайгаштырып порталды колдонбойт.

3-стандарт. Жол берилген чектөөлөр, мыйзамдуулук жана шайкештик.

3.1. Мыйзам чечимдерди кабыл алууга катышууга байланыштуу уруксат берилген чектөөлөргө карата негиздердин тизмесин, принциптерин жана критерийлерин так белгилейт.
“Кыргыз Республикасынын мамлекеттик органдардын жана жергиликтүү өз алдынча башкаруу органдарынын карамагында турган маалыматтарга жетүү жөнүндө” мыйзам жана “Маалыматка жетүүнүн кепилдиктери жана эркиндиги жөнүндө” мыйзам бийлик тарабынан жарыяланууга тийиш болгон маалыматтын шарттарын жана көлөмүн аныктайт. Мамлекеттик органдар маалымат берүү өтүнүчтөрүнө акысыз жана өз убагында жооп беришет, бирок мыйзамда өзгөчө учурлар жана кемчиликтер бар. Маалыматка жетүү жөнүндө мыйзамда жалпыга жеткиликтүүлүк үчүн ачылууга тийиш болгон маалыматтардын тизмеси так баяндалган эмес, бул мамлекеттик органдарга жана ЖӨБОго маалыматты ачуу маселелерин манипуляциялоого мүмкүндүк берет. Маалыматка жетүү жөнүндө мыйзамда “ачык маалыматтардын форматы” түшүнүгүнүн аныктамасы жок, бул жарандардын мамлекеттик маалыматтык системаларынын жеткиликтүүлүгүн чектейт. Ошондой эле мыйзамда мамлекеттик органдардын жана ЖӨБОнун маалыматтык системаларында камтылган маалыматтарга карата гана “ачык маалыматтар” форматында маалыматты ачуу жөнүндө талап камтылган, ошондуктан бардык башка маалыматтар аталган форматта жарыяланууга тийиш эмес.
Интернеттеги ачык булактарды талдоо бүгүнкү күндө мамлекеттик органдар жана жергиликтүү өз алдынча башкаруу органдары тарабынан Кыргыз Республикасынын мыйзамдарынын жана маалыматка жетүү боюнча эл аралык жалпы кабыл алынган стандарттардын талаптарынын аткарылышын баалоо боюнча деталдуу методологиялар жана куралдар жок экендигин көрсөттү. Ошондой эле маалыматка жетүү жөнүндө мыйзамдарда маалыматты купуя/чектелген жеткиликтүүлүккө киргизүү критерийлери жана маалыматка жетүүнү чектөөнүн жүйөлөштүрүлгөн негиздемесин жарыялоо талаптары жок.
Практика ЖКУ керектүү маалыматтарды, анын ичинде мыйзам долбоорлорунун тексттерин жана бюджеттик маалыматтарды өз алдынча таба жана көрө алышарын көрсөттү. ЖКУлар негизинен расмий веб-сайттар жана маалыматка жетүүгө сурамдар аркылуу маалыматка ээ болушат. Коомдук угууларды өткөрүү жөнүндө маалымат издөөгө да тиешелүү. Бирок, бул маалымат расмий сайтта жарыяланганына карабастан, тажрыйбасы жок адамга багыт алуу кыйын же сайттагы маалымат сапатсыз же мөөнөтү бузулган же таптакыр жок.

3.2. Чечимдерди кабыл алууга катышууга тиешелүү ар кандай жол берилген чектөөлөр же тыюу салуулар зарыл жана корголуучу максаттарга шайкеш келет.
Кыргыз Республикасынын мыйзамдарында кайсы болбосун МО же ЖӨБО жарандарга же юридикалык жактарга маалымат берүүдөн баш тартышы мүмкүн болгон учурлар каралат. Негиздердин тизмеси “Кыргыз Республикасынын мамлекеттик жана жергиликтүү өз алдынча башкаруу органдарынын карамагында турган маалыматка жетүү жөнүндө” мыйзамда белгиленген. Маалыматты жеткиликтүү кылуудан баш тартуу жөнүндө чечим мыйзамдуу негиздер боюнча гана жүйөлөштүрүлүүгө жана негизделүүгө тийиш.
Маалыматты жеткиликтүү кылуудан баш тартуу, ошондой эле жооптуу адамдын маалыматка жетүү жөнүндө мыйзамдын талаптарын бузган башка аракеттери жана чечимдери КР мыйзамдарына ылайык даттанылышы мүмкүн.
Төмөнкү негиздер болгондо гана баш тартуу мүмкүн:
а) суралып жаткан маалыматтар мыйзамдардын негизинде жеткиликтүүлүгү чектелген маалымат категориясына киргизилген документтерде камтылат;
б) суроо-талап Маалыматка жетүү жөнүндө мыйзамда каралган талаптарды бузуу менен түзүлгөн;
г) бул адамдын ошол эле предмет боюнча суроо-талабы борбордук органдын же анын ведомстволук бөлүмүнүн кароосунда турат;
д) же болбосо МО жана ЖӨБО же алардын ведомстволук бөлүмдөрү мыйзамга ылайык тиешелүү документтерге ээ эмес жана ээлик кылууга милдеттүү эмес;
ж) эгерде суралып жаткан маалымат кайрадан суроо-талап келип түшкөнгө чейин 3 айга барабар мезгилде ошол эле адамга берилген суроо-талап боюнча маалымат менен олуттуу дал келсе .
Колдо болгон негиздерге карабастан, маалымат берүүдөн баш тартуу негиздүү болушу керек. Баш тартуу катында маалымат берүүдөн баш тарткан Кыргыз Республикасынын мыйзамдарынын ченемдерине конкреттүү шилтемелерди көрсөтүү талап кылынат. Мындан тышкары, жазуу жүзүндө баш тартууда мамлекеттик органдар жана ЖӨБО арыз ээсине маалымат берүүдөн баш тартууга даттануунун ыкмаларын жана тартибин түшүндүрүшү керек.
Конституцияга ылайык адам укуктарын жана эркиндиктерин чектөө төмөнкү максаттарда гана жол берилет:
● башка адамдардын эркиндиктерин жана укуктарын камсыз кылуу,
● коомдук коопсуздукту жана тартипти камсыз кылуу,
● аймактык бүтүндүктү камсыз кылуу,
● конституциялык түзүлүштү коргоону камсыз кылуу.

Чектөөлөр мыйзам тарабынан гана белгилениши керек.
Мыйзамдар тарабынан мамлекеттик сырларга жана жашыруун маалыматтарга киргизилген маалыматтар чектелген маалымат катары таанылат. Бардык чектөөлөр мыйзам аркылуу гана мүмкүн болот. Мамлекеттик сырлар чектөөнүн негизги түрлөрүнүн бири. Бул түр Кыргыз Республикасынын “Мамлекеттик сырларды коргоо жөнүндө” мыйзамы менен жөнгө салынат, анда мамлекеттик сырлардын аныктамасы жана иштин бардык түрлөрүндө аларды коргоо системасынын иштешинин укуктук негиздери ачылат.
Мамлекеттик органдар жана алардын кызмат адамдары төмонкүлөр үчүн жоопкерчилик тартышат (28-берене):
● өз убагында эмес же бурмаланган маалыматты берүү,
● ичүүчү суунун сапаты жөнүндө өз убагында, толук жана ишенимдүү маалымат берүүдөн баш тартуу,
● чарбалык-ичүүчү суу менен жабдуу тармактарынын жана курулмаларынын авариялык абалдары, коркунучтары, булгануу коркунучу жөнүндө маалыматты жашыруу же өз убагында бербөө.

Сунуштар:
1. “Жергиликтүү мамлекеттик администрация жана жергиликтүү өз алдынча башкаруу органдары жөнүндө” мыйзамга жарандардын жергиликтүү маанидеги жетекчилерди тандоого жана аларды кызмат ордунан бошотууга таасирин күчөтүү, атап айтканда жарандардын чечим кабыл алуу процессине туруктуу катышуусу үчүн мүмкүнчүлүктөрдү кеңейтүү бөлүгүндө өзгөртүүлөрдү киргизүү;
2. Коомдук маанилүү маалыматтарды жарыялоону кошуу менен мамлекеттик органдар тарабынан ачык маалыматка жетүү укугунун сакталышына натыйжалуу көзөмөлдү жана мониторингди камсыз кылуу;
3. Мыйзамдарды кабыл алуу процедураларын жана коомдук талкуулардын сапатын сактоо үчүн натыйжалуу көзөмөлдү жана контролду камсыз кылуу.