Каржылоого эркин жетүү укугу

1-стандарт. Ар бир ЖКУ каржылоого эркин жетүү боюнча бирдей укукка ээ.
ЖКУнун теңдиги АУЖДа (1, 7-берене) жана адам укуктары боюнча бирикмелерге (ассоциацияларга) карата колдонулуучу негизги келишимдерде камтылган теңдик жана басмырлабоо принцибинен келип чыгат.
Буга чейинки бөлүмдө белгиленгендей, белгилүү бир социалдык топторго кирген адамдардан турган жана мындай топтордун кызыкчылыктарын илгерилеткен ЖКУ (жынысы боюнча басмырлоону жоюу, расасы, тили жана улуту боюнча басмырлоону жоюу, майыптыгы бар адамдарды бириктирүү) чечимдерди кабыл алуу процессине катышууга жана каржылоого мүмкүнчүлүк алууга тийиш.
Теңдиктин жана басмырлабоонун кепилдиктери АУЖДун 2 жана 7-беренелеринде, ЖСУЭПтин 2-беренесинде жана ЭСМУЭПте камтылган.
Теңдиктин жана басмырлабоонун кепилдиктери АӨЖНЫН 2 жана 7-беренелеринде, ЭПППНЫН 2-статьясында жана ЭПЭСКПДЕ камтылган.
Эл аралык документтерде жана практикада ЖКУ термини менен катар “коммерциялык эмес уюм” (КЭУ) термини да колдонулат, бул ЖКУнун ишмердигинен түшкөн киреше уставдык максаттарга жетүүгө багытталгандыгын жана ЖКУнун киреше алуусу менен байланышпагандыгын баса белгилейт.

5.1. Мыйзам ЖКУга басмырлоодон коргоого жана финансылык колдоо көрсөтүүгө жана улуттук жана жергиликтүү деңгээлде каржылоого, анын ичинде эл аралык деңгээлде каражат издөөгө эркин жетүүгө кепилдик бериши керек, салык салуу максатында ЖКУнун коммерциялык эмес мүнөзүн эске алышы керек.
Кыргыз Республикасында мыйзамдар ЖКУга өз иши үчүн финансылык жана материалдык ресурстарды эркин издөөгө, алууга жана пайдаланууга мүмкүндүк берет.
ЖКУ үчүн ар кандай булактардан каржылоого (анын ичинде кайрымдуулук, грант, каражат чогултуу демилгелери жана кайрымдуулук уюмдарынан түшкөн киреше) ачык бойдон калууда.
ЖКУнун мүмкүн болгон киреше булактарын шарттуу түрдө үч топко бөлүүгө болот, атап айтканда (1) Тартылган каражаттар – мында өлкө ичинде да, чет өлкөдөн да алынган кайрымдуулук каражаттары кирет; (2) Жеке каражаттарга мүчөлүк төгүмдөрдү, уюштуруучулардын салымдарын, ишкердиктен түшкөн кирешелерди, банктык депозиттерде каражаттарды сактоодон түшкөн кирешелер ж.б. кирет.; (3) Мамлекеттин тикелей жана кыйыр субсидияларын, ошондой эле мамлекеттик социалдык заказ (мындан ары – МСЗ) механизми аркылуу КЭУдан товарларды жана кызмат көрсөтүүлөрдү мамлекет тарабынан сатып алууну камтыган мамлекеттик каржылоо жана колдоо.
Бирок, баары эле МСЗны мамлекеттик каржылоо жана колдоо деп эсептешпейт. Мисалы, Надежда Добрецова – “Өнүгүү саясаты институтунун” башкармалыгынын төрайымы – “МСЗ ЖКУну каржылоо куралы болуп эсептелбейт, МСЗ – бул кызматтарды уюштуруу ыкмасы, аутсорсинг” деп эсептейт.
Ошентсе да МСЗ бюджеттик акчадан каржыланат жана бул мониторингдин алкагында мамлекеттик бюджеттен КЭУну каржылоонун башка механизмдеринин жоктугунан улам мамлекеттик булактардан каржылоого ээ болуунун бир ыкмасы катары каралат.
Белгилей кетүүчү нерсе, 2022-жылы бийлик тарабынан коммерциялык эмес уюмдарды чакан гранттар аркылуу каржылоого аракет жасалган. Апрель айында Министрлер Кабинетинин сайтында “Коммерциялык эмес уюмдар жана жарандык коомдун башка институттары үчүн мамлекеттик чакан гранттар жөнүндө жобону бекитүү тууралуу” токтомдун долбоору жарыяланган.
“Адилет “Укуктук Клиникасы” коомдук фонду токтомдун долбоорун талдап чыгып, документ жалпысынан чакан гранттарга берүү процессинин толук баяндалышын камтыбагандыгын, ал эми ӨЭУну конкурска киргизүүдө ачык-айкындуулук процедурасы жок экендигин белгилеген. Ушуга байланыштуу, юристтердин пикири боюнча “долбоор экспертизалардын адистештирилген түрлөрүнөн өтүүгө, атап айтканда укук коргоо жана коррупцияга каршы, анын ичинде көз карандысыз органдар тарабынан жүргүзүлүүгө тийиш”. Талдоочулар ошондой эле бул документ “жогорку ыктымалдуулук даражасы менен өкмөттүк эмес уюмдар секторун бийликтин иш-аракеттерине лоялдуу жана бийликтин көз карашы боюнча “ак ниетсиз” деп бөлүнгөндүгүнө байланыштуу басмырлоонун ар кандай түрлөрүнө тыюу салууну бузууга алып келерин” белгилешти .
Коомдук пайдалуу, анын ичинде кайрымдуулук ишин колдоо максатында КР Салык кодекси (КР СК) КЭУга салыктык жеңилдиктерди берет .
Атап айтканда , коммерциялык эмес уюмдар тарабынан алынган төмөнкү кирешелер киреше салыгынан бошотулган:
“а) мүчөлүк жана кирүү төгүмдөрү;
б) уставдык максаттарда пайдалануу шартында гуманитардык жардам жана гранттар, ошондой эле ыктыярдуу кайрымдуулуктар;
в) уставдык максаттарда пайдалануу шартында кайтарымсыз алынган активдердин наркы;
г) көп батирлүү үйлөрдү жана аларды тейлөөчү имараттарды жана курулмаларды техникалык жактан кармоо боюнча кызмат көрсөтүүлөр үчүн акы төлөө;
д) уставдык иштин алкагында өз мүчөлөрү үчүн суу пайдалануучулар ассоциациялары тарабынан көрсөтүлүүчү сугат суусун берүү боюнча кызмат көрсөтүүлөр үчүн акы төлөө;
е) диний ырым-жырымдарды, жөрөлгөлордү, зыяратты уюштуруу жана өткөрүү боюнча кызматтарды көрсөтүүдөн түшкөн кирешелер, ошондой эле ыктыярдуу кайрымдуулуктар”;
Ошондой эле кайрымдуулук уюмунун пайдасы жана кайрымдуулук уюмдары тарабынан кайрымдуулук максатында Кыргыз Республикасынын меценаттык жана кайрымдуулук иши жөнүндө мыйзамдарына ылайык жүзөгө ашырылуучу берүүлөр КНСтен бошотулган берүүлөр болуп эсептелет .
КР СК 174-беренесине ылайык, кайрымдуулук уюму – коммерциялык эмес уюм:
“а) Кыргыз Республикасынын коммерциялык эмес уюмдар жана кайрымдуулук иши жөнүндө мыйзамдарына ылайык түзүлгөн жана кайрымдуулук ишин жүргүзгөн;
б) акциздик товарларды өндүрүү жана/же сатуу боюнча ишти жүргүзбөгөн;
в) саясий партияларды же шайлоо кампанияларын колдоого катышпаган”.

Коммерциялык эмес уюмдардын жеткирүүлөрү боюнча, алар КНСтен бошотулат эгерде бул жеткирүү төмөнкүдөй болсо:
“1) эмгекке жарамсыз жарандарды, аз камсыз болгон үй-бүлөлөрдү, балдар үйлөрүн жана карылар үйлөрүн социалдык жактан камсыз кылуу жана коргоо үчүн;
2) билим берүү, медицина, илим, маданият жана спорт чөйрөсүндө.
2. Ушул беренеде каралган жеткирүүлөрдү КНСтен бошотуу кийинки 12 календардык айдын ичинде ушул беренеде көрсөтүлгөндөрдөн башка жеткирүүлөрдү жүзөгө ашырбаган коммерциялык эмес уюмдун жеткирүүлөрүнө жайылтылат” .

КР СКнын 287-беренсинин 2-бөлүгү ЖКУнун нааразычылыгын жаратты, анткени жаңы ченемге ылайык 2022-жылга чейин бошотулган КЭУнун кызмат көрсөтүүлөрүнө КНС салынышы мүмкүн.
20222-жылдын июлунда ЖКУ Президентке “2008-жылдын 17-октябрындагы № 230 КР СКнын 252-беренесине ылайык күчкө ээ болгон коммерциялык эмес уюмдар тарабынан көрсөтүлүүчү кызматтарга КНС салуу механизмин жана сатуулардан салык бөлүгүн кайтарып берүү: кайрымдуулук уюмдарын сатуудан салык төлөөдөн бошотууну кайтарып берүү” өтүнүчү менен кайрылган, ал 2008-жылдын 17-октябрындагы № 230 КР СКнын 315-беренесинин 1-бөлүгүнүн 4-пунктуна ылайык күчүндө болгон”.

5.2. Мыйзам жарандык коомдун уюмдарына мамлекеттик жана жергиликтүү бюджеттерден финансылык колдоонун, анын ичинде кызмат көрсөтүүлөрдү сатып алууга катышуусун, программаларды жана бирикмелердин ишин каржылоонун жеткиликтүүлүгүн жана эл аралык милдеттенмелерди жана эл аралык кызматташтыкты камсыз кылууга байланыштуу маселелерди кароого тийиш.
Мамлекеттик социалдык заказ төмөнкү формаларда жүзөгө ашырылат: 1) социалдык кызматтарды мамлекеттик сатып алуулар; 2) коомдук пайдалуу долбоорлорду мамлекеттик каржылоо; 3) социалдык талондор аркылуу социалдык кызматтарды көрсөтүү.
Иш жүзүндө коомдук пайдалуу долбоорлорду мамлекеттик каржылоо көбүрөөк жайылтылды, аны Эмгек, социалдык камсыздоо жана миграция министрлиги (ЭСКММ) жана айрым шаарлардын мэриялары туруктуу колдонушат.
МСЗнын бул формасы жетишүү керек болгон социалдык максаттар белгилүү болгон жана ийгиликтүү жетүү үчүн коммерциялык эмес уюмдардын натыйжалуу жана инновациялык идеялары жана сунуштары талап кылынган учурларда колдонулат. Коюлган максаттарга жетүү үчүн мамлекеттик заказчы коммерциялык эмес уюмдардын арасында конкурс жарыялайт, алар долбоордук сунуштарында ушул максаттарга жетүү ыкмаларын сунушташат. Коюлган максаттарга жетүүнүн мыкты ыкмаларын сунуштаган коммерциялык эмес уюмдар конкурстун жеңүүчүсү деп таанылат.
Коомдук пайдалуу долбоорлордун конкурсу жөнүндө маалымат заказчынын сайтында жарыяланат.
Мамлекеттик каржылоо жана ЖКУну жергиликтүү бюджеттерден каржылоо жөнүндө мыйзамда белгиленген талаптарга ылайык маалыматты жарыялоо жана ага жетүү көйгөйү жок.
Белгилей кетүүчү нерсе, МСЗдан башка КЭУну каржылоо үчүн башка куралдар дээрлик жок, бирок бул куралды бардык эле мамлекеттик жана муниципалдык органдар колдоно бербейт.
Ошентсе да оң динамика байкалууда. Эгерде 2014-2017-жылдары МСЗга жыл сайын орточо эсеп менен 22,5 млн сом бөлүнсө, 2019-жылы жалпы сумма 42 млн сомдон ашкан. Ал эми 2021 жана 2022-жылдары Эмгек, социалдык камсыздоо жана миграция министрлигинин Мамлекеттик социалдык заказ программасын Ишке ашыруу планына ылайык коомдук пайдалуу долбоорлорду каржылоого 19 703 896 сом жана тиешелүү түрдө 37 001 600 сом бөлүнгөн.
Мында 2014-2017-жылдары ишке киргизүүдө МСЗ ЭСКММ тарабынан гана ишке ашырылгандыгын эске алуу керек.
Акырындык менен МСЗ башка мамлекеттик органдарга да киргизилген, ошондой эле муниципалдык деңгээлде социалдык заказ акырындык менен киргизиле баштады.
Кара-Балта шаарынын мэриясынын тажрыйбасы ийгиликтүү кейстердин бири болду. “Өзүңө ишен” КФнын кызматкери Алина Клименко МСЗны жергиликтүү деңгээлде ишке ашыруу тажрыйбасы менен бөлүштү.
Ал Кара-Балта шаарынын мэриясы изилдөө жүргүзүү жана коомдук угууларды өткөрүү менен калктын социалдык кызмат көрсөтүүлөргө болгон муктаждыктарын жана керектөөлөрүн аныктоого өтө кылдаттык менен мамиле кылды, анын жүрүшүндө сунуштар чогултулуп, абдан актуалдуу болгондору тандалып алынгандыгын белгиледи. Ошондой эле 2017-жылдагы МСЗ жөнүндө мыйзам жана мыйзам алдындагы актылар кылдат жана так болгондуктан, ЖКУда жана мэрияда ЖПБны ишке ашырууда көйгөйлөр болбогондугун белгиледи.
2017-жылдын 27-майындагы МСЗ жөнүндө мыйзам ЖКУну колдоо жана Кыргызстандын калкына сапаттуу социалдык кызматтарды көрсөтүү үчүн мамлекеттик бюджеттин каражаттарын пайдалануунун ачык-айкын жана атаандаштык механизмин орнотту.
Бирок, 2022-жылдын 10-февралында “Кыргыз Республикасынын “Мамлекеттик социалдык заказ жөнүндө” мыйзамына өзгөртүүлөрдү киргизүү тууралуу” мыйзам долбоору ЧУА долбоорлорун коомдук талкуулоонун бирдиктүү порталында жарыяланган. Мыйзам долбоорун талдоо демилгечилердин мыйзам алдындагы актылар менен бул мамилелерди жөнгө салуунун эсебинен мыйзам долбоорунун ченемдерин кыскартуу боюнча максатын аныктады, аларды кабыл алуу процедурасы мыйзамдарды кабыл алуу процедурасындай ачык-айкын эмес.
5.3. Мыйзам бирикмелердин улуттук жана жергиликтүү деңгээлдерде финансылык колдоого жана каржылоого жетүүсүнө, эл аралык деңгээлде каражат издөөгө карата негизсиз чектөөлөрдү жана тыюу салууларды же санкцияларды киргизбөөгө тийиш.
Кыргыз Республикасында ЖКУнун тышкы каржылоого ээ болуусу үчүн репрессиялар же санкциялар жок, ошондой эле ЖКУ тышкы каржылоону алууга ченемсиз чектөөлөр жана мыйзамсыз тыюу салуулар жок.
Кыргыз Республикасынын мыйзамдары КЭУну чет өлкөлүк каржылоого түздөн-түз уруксат берүүнү, ошондой эле чет өлкөлүк булактардан каржылоону алууга тыюу салууну белгилебейт.
Бирок, каржылоо эл аралык донорлордон же мамлекеттик мекемелерден келип жаткандыгына жараша ЖКУ мамлекет жана коом тарабынан кол салууга жана стигматизацияга дуушар болушу мүмкүн.
Коммерциялык эмес уюмдар жөнүндө мыйзамдарда алардын мүлкүн түзүү булактарынын катарында башкалар менен бирдей эле ыктыярдуу төгүмдөр жана кайрымдуулук деп аталат, бул жалпысынан дүйнөнүн көпчүлүк өнүккөн өлкөлөрүнүн эл аралык жана аймактык стандарттарына жана практикасына ылайык келет.
“Кыргыз Республикасынын айрым мыйзам актыларына (Кыргыз Республикасынын “Коммерциялык эмес уюмдар жөнүндө”, “Юридикалык жактарды, филиалдарды (өкүлчүлүктөрдү) мамлекеттик каттоо жөнүндө” мыйзамдарына) өзгөртүүлөрдү киргизүү тууралуу” мыйзам кабыл алынгандан кийин бардык КЭУга кирешелер жана чыгашалар жөнүндө, анын ичинде чет өлкөлүк булактардан кирешелер жөнүндө кошумча жылдык отчетту мамлекеттик салык кызматынын сайтына жарыялоо боюнча талаптар киргизилген. Отчеттун сунушталган формасы Россияда колдонулган форманын түздөн-түз көчүрмөсү; бирок, Россиянын ЖКУлары жылына 3 миллион рублдан ашык акча алган учурда гана отчет берүүгө милдеттүү, ал эми КРде кайтарымсыз каржылоо алган бардык ЖКУлар отчет берүүгө милдеттүү.
КЭУлар мамлекеттик органдар тарабынан жүргүзүлгөн текшерүүлөргө жана аудиттерге карата башка юридикалык жактар сыяктуу эле укуктарга жана милдеттерге ээ.
Ошентип, ЖКУлар эл аралык жана улуттук донорлордон каржылык жана материалдык булактарды издеп, ала алышат жана колдоно алышат. Эл аралык донорлордун гранттары көптөгөн ЖКУлар үчүн негизги киреше булагы болуп калууда, ал эми КЭУну каржылоо үчүн мамлекеттик колдоо жетишсиз.
Бирок, “Коммерциялык эмес уюмдар жөнүндө” жана “Юридикалык жактарды, филиалдарды (өкүлчүлүктөрдү) мамлекеттик каттоо жөнүндө” мыйзамдарга өзгөртүүлөр кошумча отчеттуулукту талап кылган жак катары ЖКУну басмырлаган ченемдерди киргизди. Мындан тышкары, бул мониторинг-отчетто буга чейин баяндалгандай, мамлекеттик органдар толук эмес отчет берилген учурда ЖКУну жоюу жөнүндө өтүнүч берүүгө укуктуу, бул андан ары ЖКУну басмырлайт. Терс тенденция катары мамлекеттик жактардын “Батыш гранттары” ЖКУну “толкундоолорго” жана “мамлекеттик саясаттан, идеядан, адеп-ахлактан четтөөгө” түрткү берген риторикасын да белгилей кетүү керек.

Сунуштар
1. ЖКУ үчүн мамлекеттик каржылоого жеткиликтүүлүктүн бирдей шарттарын жана мындай каржылоону алуу үчүн конкурстук процесстин ачык-айкындуулугун камсыз кылуу;
2. ЖКУ үчүн чоң салык жеңилдиктерин иштеп чыгуу;
3. Мамлекеттик колдоо алган ЖКУнун чөйрөсүн кеңейтүү, ошондой эле ЖКУ каржылоого жете турган чөйрөлөрдү кеңейтүү;
4. Ар кандай булактардан, анын ичинде социалдык ишкердик аркылуу ЖКУну каржылоо үчүн шарттарды түзүү.